چکیده

مفهوم «نامحدود» برای اشاره به حقیقتی دور از دسترس، برگزیده شده و به تنهایی آنرا به دست نمی دهد. ازاین رو شبکه ای از مفهومهای همگن، درکنارهم، تا اندازه ای از آن حقیقت شگرف پرده بر می دارند. نامحدود بودن خداوند چهارگونه معنا می شود: ۱٫ «نامحدود عِدی» که شمار بی نهایت فعلهای الهی را نشان می دهد. ۲٫ «نامحدود مُدی» که از زمان نامحدود صدور این فعلها حکایت می کند. ۳٫ «نامحدود شِدی» که رتبه برتر ذات الهی و فراگیری کمالهای رتبه های پایین را به دست می دهد. ۴٫ «نامحدود سِعی» که گستره بی کرانی دارد و در هیچ رتبه و تعینی نمی گنجد. ذات الهی در نگاه میانی صدرالمتالهین نامحدود شدی و در دیدگاه پایانی او نامحدود سعی است. نامحدود سعی هیچگونه حد وجودی، ماهوی و عدمی ندارد. او در رتبه ویژه ای نمی گنجد و همه جایگاههای وجودی را فرا می گیرد. چنانکه کُره نامحدود همه کره-های مفروض، و ذهن نامحدود همه تصورهای ذهنی را پوشش می دهند. تعین ناپذیری چنین وجودی نامیدن او به «وجود لابشرط مقسمی» را روا ساخته است. ملاصدرا با برهانهای پنجگانه پایین، عدم تناهی سعی را برای ذات الهی ثابت می کند:۱٫ قاعده بسیط الحقیقه. ۲٫ قاعده صرف الشی. ۳٫ وجوب از همه جهات. ۴٫ برهان صدیقین. ۵٫ بازگشت علیت به تشان. دیدگاه ملاصدرا منتقدانی دارد که سه دسته اند: ۱٫ متکلمان، اتصاف ذات خدا به نامحدود سعی را مایه گمراهی دانسته و تنها نامحدود عدی و مدی را روا می دانند. ریشه این انکار تصور ذهنی یا حسی از نامحدود سعی است. درحالیکه برهان های صدرالمتالهین تحقق خارج از ذهن و نامحسوسِ نامحدود سعی را ثابت میکند. ۲٫ استاد مصباح نامحدود شدی را پذیرفته و نامحدود سعی را نفی می کند. از نگاه ایشان نامحدود سعی به وحدت شخصی می انجامد که خلاف وجدان است. اما علم حضوری وجدانی تنها اصل وجود داشتن انسان را به دست می دهد و انتساب این هستی به انسان، تفسیری حصولی و خطاپذیر از یافت حضوری است. ۳٫ استاد فیاضی نامحدود سعی را نیز می پذیرد اما به سبب گرایش به «تداخل وجودها» از پیامد وحدت شخصی، رهایی می جوید. درحالیکه تداخل وجودها، سخنی خودمتناقض است که به حلول و بخش پذیری ذات الهی می انجامد. عدم تناهی خداوند ازسوی پیشوایان دینی مسلم و بدیهی شمرده می شود. از نگاه متنهای دینی محدودیت ملازم با مخلوق بودن است. برخی متنهای دینی برهانی بر نامحدودی خداوند به دست می دهند که همانندی در متنهای فلسفی ندارد. پیامدهای وجود نامحدود سعی، ازسوی روایتهای اهل بیت (ع)، همخوانی زیادی با دیدگاه عارفان و حکیمان متعالی دارد. براین پایه می توان گفت: دیدگاه صدرالمتالهین، بیشترین برابری را با دیدگاه برآمده از آیه ها و روایتها داراست و وجود برخی نابرابری های احتمالی به این سازگاری کلی آسیب نمی زند.

دانش آموخته

• روح اله سوری

استاد راهنما

• محمد مهدی گرجیان عربی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• حسن معلمی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام