چکیده

انقلاب اسلامی ملت ایران و تشکیل حکومت مردمی بر پایه اسلام، که با طرح مفاهیم و پرسش‌های تازه در گستره آموزه‌ها و پذیره‌های پیشین اندیشه و ادبیات سیاسی، مرحله‌ای از بازشناسی، باز پروری و پاسخگویی را تجربه کرد، نقطه عطف و عصر نوینی در فرآیند کلی اندیشه سیاسی علمای شیعه به شمار میآید؛ از این رو در این تحقیق با طرح این سئوال اصلی که نقش مردم در حکومت اسلامی براساس دیدگاههای مقام رهبری چیست و میزان آن چقدر است به تبیین موضوع خواهیم پرداخت. حوزه کاوش در این تحقیق براساس فرضیات پژوهش، نقش اساسی و اصلی مردم و میزان آن در حکومت اسلامی است که از دو جهت بررسی خواهد شد. ‎۱- از جهت کارآمدی؛ یعنی تشکیل حکومت اسلامی وب ه اجرا گذاشتن مقررات آن و تأمین منافع و مصالح مردم در زمان غیبت امام عصر(عج). ‎۲- آگاهی بخشی به مردم؛ از میزان نقش و مشارکت‌دهی آنان نسبت به همیاری و همکاری در اموری که حکومت اسلامی نظر خاصی ندارد و خواست مردم با مبانی حکومت اسلامی منافاتی ندارد. مقام معظم رهبری براساس تفکر اسلامی و شریعت الهی حکومت اسلامی را بر دو پایه استوار میدانند: الف. جمهوریت ب. اسلامیت. لذا حرکت آحاد مردم در این تفکر به عنوان دو محور اساسی مبنا قرار میگیرد که معظم له محور تشکیل و نقش مردم در حکومت را چنین تبیین میفرمایند" تصمیم، اراده و نقش مردم، آن روزی بروز کرد که مردم عظیم الشأن، بزرگوار، شجاع و قابل ستایش ایران، نه تنها بر علیه یک رژیم، بلکه علیه تفاهم ظالمانه شرق و غرب بپا خاست و نظام اسلامی خود را علیرغم میل قدرتهای جبار جهانی، به وجود آورد و حفظ نمود." چارچوب نظری پژوهش، نیازمند تبیین برخی از فرضیه‌ها، مفاهیم، سؤالات فرعی و پیش فرضیه‌هاست که میتوان به مقبولیت، مشروعیت و مرحله ثبوت و اثبات آنها به عنوان مهمترین عوامل اشاره نمود لذا در این تحقیق مبنای حقیقی قدرت، اراده، حضور و نقش مردم همچنین شرط اثبات ولایت است و جایگاه رأی مردم در حکومت اسلامی، به عنوان عناصری اساسی، مورد پژوهش واقع میشوند. اگر حکومت اسلامی را بر سه اساسی یعنی: قوانین کلی و موضوعه الهی، رهبری و هدایت جامعه (ولایت) و حمایت و پشتیبانی مردم (تشکیل حکومت)، استوار بدانین میتوان به وضوح نقش مردم و میزان آن، اثبات ولایت و حاکمیت، مشروعیت و مقبولیت را بررسی نمود. در بحث قوانین کلی الهی، میتوان به قانون اساسی نظام سیاسی اسلام برگرفته از قرآن کریم اکتفا نمود. در مرحله اثبات ولایت، مشروعیت نقش اساسی دارد ولی در مقام اعمال ولایت نیاز به مقبولیت نیز هست. در اینجا مراد ولایت در مرحله تشکیل حکومت است و گر نه ولی در امور حسبیه - که دایره‌ای محدودتر از تشکیل حکومت دارد - به صرف وجود مشروعیت مجاز به اعمال ولایت است. امام خمینی (ره) نیز در باب اثبات ولایت میفرمایند: آرای مردم در مشروعیت و اثبات ولایت دخالتی ندارد اما مرحله اعمال ولایت و تشکیل حکومت و نیازمند پذیرش مردم است. حتی فقهایی مانند آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و ... نیز به نقش وسیع و با اهمیت مردم در عصر حکومت در عصر غیبت تصریح نمودند. بنابراین دیدگاه مقام معظم رهبری همانند بسیاری از فقیهان دیگر بر این پایه استوار است که تشکیل حکومت و اعمال ولایت، متکی به رأی، فکر و اعتقاد مردم (مقبولیت) است ولی رأی اکثریت نمیتواند شرط اثبات ولایت (مشروعیت) باشد، بلکه جمهوریت به عنوان مهمترین و راسخ‌ترین پایه تشکیل حکومت مطمح نظر است و ولایت سیاسی فقها در حکومت اسلامی مبنای مشروعیت نظام است. به عبارت دیگر حاکمیت اصلی و اثبات ولایت براساس ارزشها و قوانین الهی است و نقش و رأی مردم در طول قوانین الهی و شرط تحقق حکومت است.

دانش آموخته

• قباد سلیمانی

استاد راهنما

• محمدجواد ارسطا

  استاد حوزه و دانشگاه ، دانشیار گروه حقوق بین الملل و عمومی دانشگاه تهران

استاد مشاور

• محمد ستوده آرانی

  دانشیار گروه مطالعات سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام معاون آموزش و فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام