چکیده

پژوهش حاضر با این سوال اصلی آغاز می شود که جایگاه و نقش مردم در حکومت؛ مشروطه اسلامی و جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه دو متفکر و عالم شیعی؛ محقق نائینی و امام خمینی چگونه بوده است؟ این تحقیق در پی مقایسه اندیشه سیاسی دو متفکر فوق در مورد میزان نقش مردم است. فرضیه ابتدایی ما این است که جایگاه و نقش مردم متاثر از تفسیر آنان پیرامون ولایت سیاسی مجتهدان و رابطه شریعت و سیاست است. محقق نائینی با طرح ولایت فقیه در "امور حسبیه" نقش سیاسی فقها را در حد "اذن و نظارت حقوقی" کاهش می دهد و لذا مردم در "امور نوعیه خود" آزاد و حاکمیت سیاسی می یابند. اما امام خمینی با طرح ولایت سیاسی فقها، عملا درگیر تاسیس حکومت می شود و برای فقها نقش حاکمیت سیاسی قائل می شود. اما این نکته به لحاظ اندیشه ای مانع از مشازکت مردم نیست. امام با طرح اصول و قواعد فقهی - سیاسی (شورا، امر به معروف و نهی از منکرو...) و تفسیر خاصی که از سیاست و شریعت دارند برای مردم مشارکت فعالی قایل می شود. از آنجا که هر پژوهشی برای انسجام درونی خود نیازمند مدل و چارچوب نظری می باشد ما نیز در فصل اول با الهام از مدل "ارسطو" و "وینچ" و بر اساس آثار "محقق نائینی" و "امام خمینی" مدل جدیدی را بازسازی نمودیم. در این مدل نشان دادیم که شکل حکومت اسلامی بر اساس نوع تفسیر از ولایت و رابطه سیاست و شریعت متفاوت می شود و به تبع آن جایگاه و میزان نقش مردم نیز متفاوت خواهد شد. در این نوشتار نشان خواهیم داد که چگونه الگوی حکومتی آنها مثلث سه پایه ای (شریعت، ولایت و مردم) است. در این مثلث، شریعت به عنوان عامل وحدت بخش در راس قاعده قرار می گیرد و نیز نشان خواهیم داد که میزان نقش مردم تنها به "رابطه ولایت سیاسی و مردم" خلاصه نمی شود. بلکه به "رابطه مردم و شریعت" نیز مرتبط است. بنابراین چنانچه در خصوص رابطه ولایت سیاسی و مردم، "قدرت سیاسی"، به عنوان اعمال حاکمیت سیاسی قابل طرح است در خصوص رابطه شریعت و مردم ،"قدرت اجتماعی" نیز به عنوان ناظر بر اعمال حاکمان سیاسی قابل طرح است. اگر چه هیچ کدام از دو متفکر فوق به "قدرت اجتماعی" به عنوان عنصر نهادینه شده نپرداخته اند اما نشان خواهیم داد که دستمایه های نظری و مبانی آن در اندیشه آنها قابل ردیابی می باشد. در هر صورت هر دو متفکر معتقدند که اسلام در ذات خودش دموکراسی را دارا می باشد. منتها مشکل ما در عدم آگاهی از مبانی و مبادی آن است. بنابراین از دیدگاه هر دو اندیشمند،استعداد دموکراتیک اسلام از یک طرف و آشنایی نخبگان فکری جامعه به اسلام اصیل و زدودن تفاسیر اقتداری و استبدادی از شریعت از طرف دیگر و نیز آگاهی سیاسی مردم از طرف دیگر ساز و کاری را شکل می دهند که امکان مشارکت فعال مردم را در حکومت اسلامی موجب می شوند.

دانش آموخته

• غلامحسن مقیمی

استاد راهنما

• حسین بشیریه

  استاد سابق گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران و عضو هیات علمی فعلی دانشکده علم سیاست دانشگاه سیراکیوز نیویورک

استاد مشاور

• محمدتقی آل سید غفور

  عضو هیات علمی و مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام نماینده مردم شوشتر در دوره اول مجلس شورای اسلامی