چکیده

زین‌الدین عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۶-‎۹۱۱هـ.ق) از فقهای بزرگ شیعه در عصر صفوی و عثمانی است و پژوهش حاضر با بررسی حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید ثانی درصدد اثبات این فرضیه برآمده که میان مبنای کلامی - فقهی شهید ثانی و نظریه حکومت وی رابطه مستقیمی است و حکومت اسلامی از منظر وی مبتنی بر آن مبانی شکل میگیرد. این تحقیق در دو فصل و پنج بخش به انجام این مهم پرداخته است. مبانی کلامی و مبانی فقهی حکومت در فصل اول در دو بخش جداگانه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است که در بخش مبنای کلامی به دیدگاههای بنیادی وی در زمینه های انسان شناسی، هدایت، عدالت و امامت اشاره شده است. در نگاه شهید ثانی انسان دارای طبعی مدنی بوده و نیازمندی وی به هدایت الهی در راستای تکمیل عقل بشری است و به دلیل این که خداوند عادل جز به استقرار عدالت در جامعه، راضی نمی گردد عدالت اجتماعی به بحث گرفته شده است و هدایت الهی و قیام به عدالت منحصرا توسط امام عادلی تحقق می یابد که از جانب خداوند به این مهم منصوب شده است. بررسی دانش فقه در میان سایر دانشها و گرایش به ارجحیت آن، ضرورت حکومت در جامعه، شرایط و ویژگیهای حاکم، وظایف و اختیارات وی (که در مبنای منحصرا مقصود از حاکم امام معصوم میباشد) پایه‌های فقهی این تحقیق محسوب میشود که در بخش مبانی فقهی ملاحظه شده است. فصل دوم این تحقیق (نظریه حکومت) به مباحث حکومت و انواع آن در عصر غیبت، اختیارات و وظابف حکومت و روابط متقابل مردم و حاکمان میپردازد. تأمین مصالح عمومی به عنوان محور اصلی این تحقیق، اساسیترین هدف حکومت اسلامی بوده و حاکم و رهبر، برای تحقق بخشیدن به آن هدف، به این مقام منصوب شده است. براساس خاستگاه الهی حکومت‌ها در بخش سوم به مطلوب و نامطلوب (جور) تقسیم شده‌اند و در این راستا حکومت پیامبر و امام معصوم و حکومت فقیه جامع الشرائط در عصر غیبت (ولایت فقیه) مطلوب تلقی شده و سایر حکومتها و قدرت‌های سیاسی موجود مبتنی بر خاستگاهی غیر و حیانی نامطلوب محسوب میشوند. در بخش چهارم حاکم و رهبر سیاسی اجتماعی در گستره مصالح عمومی جامعه به اتخاذ تصمیم پرداخته و در مناصب افتاء (مقننه)، قضا (قضاییه)، و برپایی احکام انتظامی اسلام (مجریه) انجام وظیفه میکند و ولی فقیه در عصر غیبت در واقع همان اختیارات حکومتی امام را دارا میباشد. مشارکت و نظارت مردم در امر حکومت و روابط متقابل فرد و حاکم در بخش پنجم مورد توجه قرار گرفته و فرد در صور مختلف حسبیه، امر به معروف و نهی از منکر و شورا به ایجاد ارتباط متقابل با حاکمان میپردازد. شهید ثانی برای کیفیت زیست مردم در حکومتهای نامطلوب (جور) به راهکارهایی توجه نموده که ضمن تقبیح حکومت جور، تا حد امکان به برپایی و احیای آموزه‌های الهی حتی در قالب مشارکت در امور حکومتی حاکم جائر اقدام شود. در واقع با توجه به مبانی کلامی انسانی شناسی، هدایت، عدالت و امامت، امام معصوم به عنوان رهبر سیاسی جامعه از جانب خداوند منصوب شده و فقیه جامع الشرائط در عصر غیبت دارای همان اختیارات و وظایفی است که امام در امر حکومت دارا میباشد و نقش مردم در این حکومت، علاوه بر حمایت و اطاعت از آن، در مشارکت و نظارت تجلی میکند.

دانش آموخته

• سید محمدرضا موسویان

استاد راهنما

• داود فیرحی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران

استاد مشاور

• محمدجواد ارسطا

  استاد حوزه و دانشگاه ، دانشیار گروه حقوق بین الملل و عمومی دانشگاه تهران