چکیده

تحقیق حاضر در صدد پاسخگویی به این سؤال است كه احزاب و گروههای سیاسی ـ مذهبی فدائیان اسلام، نهضت آزادی، حزب ملل اسلامی و هیئتهای مؤتلفه اسلامی چه نقاط اشتراک و افتراقی دارند؟ فرضیه اصلی پژوهش این است كه این احزاب و گروهها در حوزه روشهای مبارزاتی، اهداف مبارزاتی و حکومت مطلوب دارای نقاط اشتراک و افتراق هستند. به عنوان مثال : فدائیان اسلام و حزب ملل اسلامی روش مسلّحانه را برای مبارزه برگزیدند. هیئتهای مؤتلفه اسلامی کار فکری و فرهنگی و ایجاد حکومت ولایی را در اولویت قرار دادند؛ و نهضت آزادی مبارزه پارلمانی را در دستور کار خود داشت. در عین حال هریک از گروههای چهارگانه فوق با استفاده از آموزه‌های مذهبی در صدد معارضه با قدرت بودند و از این جهت با هم اشتراک داشتند. در فصل اوّل این پژوهش چهارچوب نظری که رهیافت مقایسه ای است توضیح داده شد. در فصل دوّم تا پنجم عناصر اصلی هر یک از احزاب چهارگانه را همراه با مواضع ، عملکرد و اندیشه‌های سیاسی بطور مجزّا معرفی نمودیم. در فصل دوّم ضمن تشریح اهداف و حکومت مطلوب فدائیان اسلام ،که همان اجرای مو به موی احکام اسلامی و ایجاد حکومت اسلامی است؛ زمینه‌های سیاسی ـ اجتماعی پیدایش فدائیان اسلام را نیز مورد بررسی قرار دادیم ؛ و طی آن دو عامل داخلی و خارجی را به عنوان عوامل زمینه ساز پیدایش فدائیان اسلام بر شمردیم؛ ترویج جدایی دین از سیاست از جمله عوامل داخلی و دخالت کشورهای استعماری درامور ایران از جمله عوامل خارجی معرّفی شدند. در فصل سّوم ضمن ارائه تعریف از لیبرالیسم ، ملّی گرایی و روشنفکری، ارتباط آن سه را با نهضت آزادی تبیین نمودیم. بررسی مرامنامه‌های اوّلیه نهضت آزادی با مرامنامه تجدید نظر شده در سال 1357 ، نظر امام خمینی (ره) در باره نهضت آزادی ، هدف و حکومت مطلوب نهضت آزادی از جمله موارد مطروحه در این فصل می‌باشد. در فصل چهارم به این نتیجه رسیدیم كه براندازی نظام سلطنتی و برقراری حكومت اسلامی در ایران از اهداف اوّلیه حزب ملل اسلامی ‏بشمار می‏رفت ولی در اهداف دراز مدّت، این حزب برای ایجاد حكومت اسلامی در دیگر ممالك اسلامی نیز برنامه‏ریزی كرده بود. حزب ملل اسلامی، قرآن، سنّت، دلیل عقلی و اجماع را منابع قانونی حکومت مطلوب خود و امّت مسلمان می‏دانست. در فصل پنجم روشن ساختیم كه در اندیشه‏های مؤتلفه اسلامی دامنه فعالیتهای سیاسی گسترده بود و اقدامات مسلّحانه جزئی از آن بود كه فقط برای پاسخگویی به ضرورت‏ها كارایی داشت. بر این اساس هیئتهای مؤتلفه اسلامی ‏درتشكیلاتِ خود شاخه نظامی‏نداشت و بعدها كه ضرورت پیدا كرد نیز جناح مسلّح خارج از تشكیلات مؤتلفه اسلامی تأسیس شد و با مؤتلفه اسلامی درارتباط بود. هدف مؤتلفه اسلامی، احیاء اسلام و فرهنگ تشیع بود؛ و براین اساس تلاش می‌نمودند، تمام منویات امام خمینی (ره) را به اجرا در آورند، تا به حکومت مطلوب خود دست یابند. مقایسه گروههای چهارگانه مذکور از دیگر محورهای اساسی مورد توجّه این پژوهش بوده است که فصل ششم را به خود اختصاص داده است. در این فصل موارد ذیل مورد مقایسه قرار گرفت: مقایسه از جهت اندیشه‌های سیاسی، مقایسه از جهت روش مبارزه، مقایسه از جهت قلمرو فعالیت و حوزه نفوذ، مقایسه از جهت ادبیات سیاسی. واژه‌های كلیدی: فدائیان اسلام، نهضت آزادی، حزب ملل اسلامی، هیئتهای مؤتلفه اسلامی ، اندیشه سیاسی معاصر.

دانش آموخته

• محمدجعفر رزاقپور مرزونی

استاد راهنما

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

استاد مشاور

• غلامرضا بهروزی لک

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام