چکیده

رساله حاضر عهده‏دار بررسى تحول مفهوم حاكم جائر در فقه سیاسى شیعه است. گرچه پیش از دوره غیبت‏كبرى، موضوع حاكم مورد سؤال بوده است، اما مشخصاً از زمان غیبت كبرى است كه این مفهوم به صورت اساسى‏وارد ادبیات سیاسى فقه شیعه شده و بخش مهمى از فقه سیاسى را به خود اختصاص داده است. سؤال اساسى كه دراین تحقیق مطرح است این است كه مفهوم حاكم جائر، چه تحولى در فقه سیاسى شیعه در دوره غیبت كبرى پیداكرده است. باتوجه به رهیافت تاریخى تحلیلى به تحول مفهوم حاكم جائر مى‏پردازیم. اصولاً دو دسته از زمینه‏ها وموضوعات بر دیدگاه‏هاى فقهى علما تأثیرگذار مى‏باشند. دسته‏اى از آنها زمینه‏هاى ذهنى هستند كه از آن مى‏توانیم‏به مبانى و اصول فكرى نام ببریم و دسته‏اى دیگر، زمینه‏ها و شرایط عینى هستند كه به معناى تأثیر شرایط سیاسى‏اجتماعى مى‏باشد. اگر شرایط بیرونى نبود سؤالى مطرح نمى‏شد و در نتیجه نظریه جدید به وجود نمى‏آمد. نظریات‏جدید علما در زمینه حاكم جائر، در واقع در پیوند با زمینه‏هاى ذهنى و عینى است. از بررسى شرایط و سنجش‏وضعیت و ارائه آن به اصول و مبانى، نظریه‏اى جدید و یا فتوایى جدید به وجود مى‏آید. بنا بر این از زمان غیبت كبرى‏تاكنون علیرغم وجود مبانى و اصول خاص، شرایط و اوضاع و احوال زمانه نیز در تحول مفهوم حاكم جائر دخالت‏داشته است، در نتیجه مفهوم حاكم جائر از حالت اجمال و ساده در اوایل غیبت كبرى، به مرور زمان به مفهومى‏مفصل و با فروع مختلف تبدیل شده است. شیعه باید زندگى در حكومت جور را تجربه مى‏كرد، لذا براساس مبانى وباتوجه به شرایط و ویژگى‏هاى زمانه، نسبت به حاكمان جور و نحوه تعامل با آنان را تبیین مى‏كردند. نظریه حكومت معصوم / جائر، در طول زمان به نظریه حكومت معصوم / نایب / جائر )موافق، مخالف و كافر(تبدیل مى‏شود، یعنى در زمان غیبت هم مى‏توان حكومت عدل داشت، لذا زندگى شیعه از انزوا خارج و در متن جامعه‏قرار مى‏گیرد. گرچه از دیدگاه فقهاى شیعه حكومت عدل، مطلوب و حكومت جور، نامطلوب است و این را مسلم‏مى‏پنداشتند، اما بحث این است حالا كه حكومت جور وجود دارد، نحوه تعامل و رفتار با آنان چگونه باید باشد. علیرغم مماشات بسیارى از علماى شیعى با حاكمان جور )كه دلایل خاصى داشته است(، اما امام خمینى، هرگونه‏كنار آمدن با حاكم جائر را مخالف با مبانى و اساس دین دانسته و لذا با ایجاد انقلابى بزرگ و تأسیس نظام جدیدسیاسى كه مبتنى بر ولایت فقیه بود، حكومت جور را به كلى مردود دانسته است.

دانش آموخته

• محمدرضا احمدی طالشیان

استاد راهنما

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

استاد مشاور

• داود فیرحی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران