چکیده

جستجوی حقیقت همیشه بخشی عُمده از تلاشِ معرفتی بشر را به خود اختصاص داده است. اینکه حقیقت چیست و چطور می‌شود به حقیقتی ناب و بی‌پیراهه دست یافت، فکر و ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده است. پرسشی که این رساله در پیِ پاسخ به آن است، این است که آیا اعمال و رفتار ما می‌توانند در برداشت ما از حقایق عالم تأثیرگذار باشد یا نه؟! به عبارت دیگر، اعمال و کردار، روحیات و احساسات و عواطف ما آیا در نوع تفکّر و ادراک ما اثرگذار هستند، آنگونه که برخی از فیلسوفان معتقدند که اگر انسانی مثلاً ترسو باشد، این صفت در نوع ادراک او از عالمِ واقع اثر می‌گذارد و یا اگر کسی عفیف نباشد، نمی‌تواند حقیقت حکمت را آنگونه که هست دریابد! ادراک آدمی که مبادی متعدّدی دارد، از عوامل بیرونی و درونی تأثیراتی می‌پذیرد که بخشی از این تأثیرات سبب إعوجاج در برخی از ادراکات می‌گردد و در بعضی حالات باعث نوعی کوری و بی‌بصیرتی می‌شود و در جهت عکس نیز، باعث تسریع در فهم و درک و گاهی نیز علّت ایجاد سنخی جدید از ادراک و معرفت و بصیرت می‌شود. از منظر قرآن و روایات معصومان (علیهم السّلام)، فضایل و رذایل نیز می‌توانند چنین کارکردی ایفاء نموده و بر قوّۀ ادراکی انسان تأثیر مثبت یا منفی‌ای برجای بگذارند. از حقایق انکارناپذیر معارف قرآن و اهل‌بیت (علیهم السّلام) این است‌که اگر انسان با تخلُّق به اخلاق الهی به ساحت قُدس کبریایی حقّ تقرّب یابد و با تحلّی به فضایل اخلاقی و عملی و دوری و اجتناب از رذایل خود را در وادیِ جایگاه انسان کامل قرار دهد و از حوزۀ نفوذ شیاطین خارج گردد، درهایی بسوی ملکوت آسمان‌ها و زمین بر روی او باز می‌گردد که می‌تواند آنچه بر دیگران پوشیده است را ببیند و آنچه را که دیگران نمی‌شنوند، بشنود. فضیلت‌مندی و دوری از رذایل دو کارکرد مهم دارد: یکی آنکه مجاری ادراکی را صیقل داده و درک آدمی را روشن‌تر و قوی‌تر می‌کند؛ یعنی حواسِ انسان و خِرَد و عقل او را برای کسب معارف آماده‌تر و به معنایی منسجم‌تر می‌سازد و دیگر آنکه راه جدیدی برای فهم و ادراک به روی آدمی باز می‌کند که آن، راهِ الهام و اشراق و عرفان است. از آنجایی‌که نفسِ انسان دارای قوای متمایزی است که با هم در تعاملی تنگاتنگ هستند و از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند، پس قوای انسان به سان یک شکل هندسی می‌باشند که با تغییر هر یک از زاویه‌های آن، ناگزیر درجات و اندازه‌های زوایای دیگر نیز دُچار تغییر خواهند شد. اگر تمامِ همّت انسان به نحو افراطی صرف لذّت‌جویی و إشباعِ قوّه خاصّی مثلاً قوّه شهویّه گردد، ناگزیر قوّه‌ی ناطقه‌ی او تحت تأثیر قرار گرفته و نورِ اندیشه‌اش فروکش خواهد نمود. هم‌چنین رذیلتمندی قوّه‌ای می‌تواند از حیث مقدّمات معرفتی قوّه عاقله را تحت تأثیر خود قرار دهد؛ به‌عنوال مثال، آن‌که همّ و تلاشِ خود را به‌طور افراطی به ارضاء قوّه غضبیّه مصروف می‌دارد، این رفتار باعث ضعف میل به کارکردِ قوّه عاقله‌اش شده و دیگر میلی به کسب معارف متعالی نخواهد داشت. در این رساله تلاش داریم از طریق تحلیل مبانی انسان شناختیِ اخلاق فلسفی، لزوم سنخیّت و تناسبِ میان علّت و معلول، وجود ارتباط تنگاتنگ بین عواطف و معرفت و بالأخره عاملیّت فضایل و رذایل برای نورانیّت و ظُلمانیت نفس، تأثیر رذایل و فضایل بر ادراک را تبیین نموده سپس با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای و با روش تحلیل و استنباط، این تأثیرگذاری را بر آیات و روایات تطبیق دهیم. رساله حاضر در چهار فصلِ شامل کلیّات و مفاهیم، چیستی ادراک و شرایط و موانع آن و چیستی فضایل و رذایل و کارکرد معرفتی آن، تأثیر فضایل و رذایل بر ادراک از منظر عقل و تبیین عقلی آن، تأثیر فضایل و رذایل بر ادراک از منظر قرآن کریم و روایات و یک جمع بندی نهایی تدوین شده است.

دانش آموخته

• سید ابوالفضل نورانی

استاد راهنما

• یارعلی کرد فیروزجایی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• علی امینی نژاد

  عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)