چکیده

حرکت و زمان مسئله‌ی دیرین دانش بشری بوده است. یکی از مشهورترین دیدگاه‎‌ها، زمان را عارض بر حرکت می‌داند. فیزیک نیز زمان را پیرامون حرکت تفسیر می‌کند. دیدگاه مشهور توسط خواجه نصیرالدین توسی، با اشکال نیرومندی مواجه گردید. پیشینه‌ی پرفراز و نشیب این مسئله از یک‌سو، اشکال محقق توسی از سوی دیگر، ضرورت واکاوی مسئله و طرح راهکاری نوین را می‌نمایاند. به همین منظور این رساله در نظر دارد نظریه‌ی «زمان؛ چونان پایه برای حرکت»؛ متعلق به استاد عابدی شاهرودی را برای نخستین بار عرضه کند و به این منظور از آثار ایشان – اعم از منتشر شده و منتشر نشده – بهره می‌برد. این نظریه به شیوه‌ای نوین، پرسمان مذکور را می‌کاود. گزارش سایر دیدگاه‌ها در باب زمان و حرکت لازمه‌ی این کاوش است. سپس در تقریر دیدگاه صاحب نظریه هر یک از زمان و حرکت از حیث چیستی و هستی، بررسی می‌گردند. در چیستی حرکت، تعریف جامع حرکت تقدیم می‌شود که همه‌ی گونه‌های حرکت؛ در فیزیک و مابعدطبیعت را دربر می‌گیرد. قانون‌های حرکت از حیث مکانیک نیز از مباحث این بخش است. تفسیر جدید از زمان بر پایه‌ی چندی از مبادی و اصول همچون: تانسور و بردار، نقد نسبیت، تفکیک زمان محض از زمان ویژه (= وقت)، نیز بر پایه‌ی شناسایی مختصات زمان – از دیدگاه صاحب نظریه- امکانپذیر است. این مختصات می‌گویند: زمان در مسئله‌ی سیلان اصل است که واجب‌الوجود آن را – همدوش فضا- به عنوان مقوّم طبیعت در مراحل آغازین جهان طبیعت تأسیس کرده است. زمان؛ امری مستقل، عمود بر جسم، و بُعد چهارم است؛ فارغ از آن‌چه ‌که ملاصدرا و انیشتین می‌گویند. زمان شرط امکان تجربه و طبیعت است. پیوستار فضا – زمان در تفسیر جدید حکم می‌کند زمان ظرف عبور رویدادها، و فضا ظرف ظهور اجسام باشد. این همه، در مورد زمان محض است. تبیین رابطه‌ی زمان با حرکت مهمترین بخش این رساله است که با تفکیک زمان محض از زمان ویژه روشن می‌سازد: آنچه که مقدار حرکت است زمان ویژه است نه زمان محض. حرکت با بسامدهای هم‌ارز و یکنواخت خود، زمان محض را اندازه‌گیری می‌کند (برش می‌زند) و زمان ویژه را پدید می‌آورد. پس زمان ویژه عارض بر حرکت و حرکت عارض بر زمان محض است. از آن‌رو که حرکت به مسافت نیز وابسته است، پیوستار زمان – مسافت، مبنای حرکت خواهد بود. برخی از لوازم این نظریه بدین شرح‌اند: پاسخگویی بر اشکال محقق توسی و پارادوکس‌های زنون، وابستگی جهان طبیعی بر زمان، شمول زمان بر بخشی از ماوراء طبیعت، سازگاری با آموزه‌های دینی. مقایسه‌ی این نظریه با سایر دیدگاه‌ها، و بررسی مولّفه‌های بکار رفته در آن که به ترکیب اتحادی نضج یافتند، دیدگاهی جدید، یکپارچه و ترکیبی به دست می‌دهد.

دانش آموخته

• رضا شاکری

استاد راهنما

• علی عابدی شاهرودی

  استاد حوزه و دانشگاه

استاد مشاور

• حسن عبدی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام