چکیده

تشیع بعد از شکل گیری در مدینه در مناطق مختلفی از ایران بویژه شرق آن، خراسان، نفوذ کرد یکی ازعلل مهم گسترش تشیع در خراسان، مهاجرت شیعیان وعلویان خصوصا اهالی کوفه به این ناحیه است. نیشابور یکی از مناطق وسیع خراسان بود که در مسیر حرکت مسلمانان به مشرق قرار داشت این شهر با نواحی مختلف خود از جمله ناحیه مهم بیهق به مرکزیت سبزوار و خسروجرد پذیرای گروهی زیادی از مسلمانان بوده که در بین آنها شیعیان هم وجود داشتند. جَعدة بن هبیرة خواهر زاده حضرت علی علیه السلام واز شیعیان فداکار آن حضرت به همراه هانی بن قنبر پسر غلام امیرالمومنین علی علیه السلام در کنار دیگر صحابه و شیعیان از طرف امیر المومنین علی علیه السلام برای دفع شورش در خراسان در قرن اول هجری به نیشابور وارد شد. به نوشته حاکم نیشابوری و بیهقی هانی بن قنبر در نیشابور ساکن شده وبه تصریح بیهقی قنبر غلام حضرت علی علیه السلام در قرن اول به ناحیه بیهق وارد شده و مدتی در آنجا سکونت داشته و در سبزوار ازدواج کرده است. او پسری به نام شادان داشته که در شهر سبزوار ساکن و در این شهر مسجدی به نام مسجد شادان بنا نهاده است. درپی مهاجرت ساکنین بصره وکوفه که گاهی اجبارا صورت می گرفت گروهی از شیعیان و مخالفان بنی امیه در خراسان استقرار یافتند. تلاش گسترده مخالفین بنی امیه وحضور شیعیان در خراسان سبب شد تا یحیی بن زید بعد شهادت پدرش به خراسان وارد شود اما او در آنجا دستگیر و سپس زندانی شد یحیی بعد فرار از چنگال امویان به منطقه بیهق وارد ودر مسجد شادان بن قنبر مستقر شد شیعیان آن ناحیه با خطاب قرار دادن یحیی با این سخن که تا کی تن به خواری می دهید؟ او را تشویق به قیام علیه ظلم وستم بنی امیه کردند. یحیی بن زید باحمایت اهالی بیهق قیام خود را در سبزوار آغاز کرد. دردوره عباسیان حکمرانان طاهری نیشابور با توجه به همه سخت گیری که برعلویان و شیعیان اعمال می کرد ند نتوانستند جلوی فعالیت شیعیان را در نیشابور و بیهق بگیرند آنها همچنان درمنطقه فعالیت می کردند. عبدالله بن حمدویه بیهقی یکی از بزرگان شیعه است که در این دوره مورد خطاب امام حسن عسکری علیه السلام واقع می شود امام ازاو می خواهد تا شیعیان را نسبت به کوتاهی کردن در حقوق واجب خود هشدار دهد. در قرن چهارم دوره سامانیان علاوه بر محدثین بزرگ شیعه بیهقی که از مشایخ شیخ صدوق بوده سکونت سادات آل زباره و شکل گیری نقابت سادات درمنطقه بیهق و تعامل آنها با حکومت های وقت موجب تقویت و گسترش تشیع وجذب بیشتر علویان وشیعیان به این ناحیه شده است. به دنبال مهاجرت پی در پی خاندان های دیگر سادات از نیشابور، ری؛ طبرستان ودیگر نواحی در دوره غزنویان وسلجوقیان در قرن پنجم وششم نقیب سادات موقعیت ویژه ای در کنار حاکم ناحیه داشته است. همین تلاش وکوشش نقبای سادات و حمایت علماء و خاندان های دیگر شیعه از آنها باعث دعوت و مهاجرت شیخ طَبرِسی به سبزوار شده و او هم با در اختیار داشتن مدرسه دروازه عراق وکتابخانه شاگردان زیادی تربیت و تالیفات مهمی به جامعه شیعه تقدیم کرده است. حمایت همه جانبه نقیب سادات و شیعیان ازشیخ طبرسی وشاگردانش سبب شد تا شیعیان از نفوذ روز افزون بالایی دراین ولایت برخوردار شوند و با همت خود جلوی نفوذ دیگر فرقه ها را دراین منطقه بگیرند. عبد الجلیل رازی قزوینی در قرن ششم چندین بار از شهر سبزوار بعنوان یکی از شهرهای مهم شیعه امامی یاد کرده و در قرن هفتم عده ای زیادی از شیعیان در حمله مغول قتل عام شده اما با این وجود شیعیان همچنان به حیات علمی وسیاسی خود در این منطقه ادامه داده و برخی از آنها مورد توجه بزرگان شیعه از جمله فخر المحققین پسر علامه حلی بوده و در قرن هشتم با توجه به شرایط بوجود آمده شهر سبزوار پذیرای شیخ خلیفه مازندرانی از عرفای شیعه وشاگردانش شیخ حسن جوری بوده و در نهایت با قیام علیه ظلم و ستم در باشتین و با پیروزی بر مخالفان بار دیگر ناحیه بیهق را در کانون مبارزان شیعی امامی قرار داده و حکومت سربداران را در سبزوار تاسیس کردند.

دانش آموخته

• حسن شاکری

استاد راهنما

• حسین ایزدی

  عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• سید حسین فلاح زاده

  دانشیار گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام