چکیده

هدف این نوسته طرح مسأله تجدد در ایران و آشنایی با واقعیتی است که بیش از یکصد و پنجاه سال است بر اندیشه‌ها و کوشش های جمعی سایه افکنده و جستجوی آن هنوز ناتمام مانده است. واقعیتی که در سالهای برقراری مجلس پنجم مشروطه سبب ایجاد تحول در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور گردید و طرحی نو و بستری جدید را جهت تحقیق اهداف پیریزی کرد، بر همین اساس در این تحقیق ما بر آن شدیم این نقطه حساس از تاریخ ایران را با عطف توجه به گذشته و پیشینه تاریخی و با توجه به زمینه‌ها مورد بررسی قرار دهیم. لذا سؤال اصلی خود را اینگونه طرح نمودیم که؛ جریان تجدد خواهیی با کدام ریشه‌های تاریخی و شرایط سیاسی در دوران مجلس پنجم مشروطه به عنوان نیروی سیاسی تعیین کننده در عرصه سیاست ایران ظهور و بروز کرد؟ در مسیر تحقق فرضیه‌هائی را مدنظر قرار دادیم که عبارتند از "آشنایی سطحی از فرهنگ غرب، مشکلات نظام سلطنتی و هرج و مرج حاکمیت سیاسی پس از مشروطه" و بر همین اساس یافته‌های خود را در چهاربخش تنظیم و تدوین نمودیم. در بخش اول ک شامل دو فصل میباشد، به بررسی پیشینه تجدد خواهی در ایران از جنگهای ایران و روس تا پایان مجلس سوم مشروطه پرداختیم و سعی کردیم دگرگونی و تحولات سیاسی و اجتماعی را با توجه به زمینه ها و عوامل بررسی کنیم و به این نکته مهم پی ببریم که مدرنیته و تجدد در گفتمان و فرهنگ سیاسی حاکم بر ایران چه تحولاتی را بوجود آورد و در نتیجه چه ارزشها و هنجارها و گرایشهای اجتماعی را باعث گردید و در نهایت این گفتمان‌ها چه نتایجی را برای کشور و دستگاه حاکمه بوجود آورد. در بخش دوم با توجه به اهمیت فوق العاده احزاب مجلس چهارم مشروطه در ایجاد زمینه‌های اساسی ظهور و بروز جریان تجدد خواهی تحول گرا به بررسی احزاب این مجلس و اهداف هر یک پرداختیم و سعی کردیم هر چند مختصر به تصویر فضای حاکم بر مجلس چهارم بپردازیم و جهت آشنایی هر چند اجمالی با کیفیت برگزاری انتخابات مجلس پنجم و احزاب و گروههای پارلمانی آن، فصل دوم این بخش را به مطالب فوق اختصاص دادیم. در بخش سوم، به بررسی برنامه‌ها و اهداف و گرایشهای تجدد خواهی سالهای ۱۳۰۰-‎۱۲۹۹ پرداختیم و با بررسی و تحلیل سه جریده مهم تجدد خواه، یعنی مرد آزاد، ایرانشهر و فرنگستان سعی کردیم اولا: دیدگاه تجدد خواهان این عصر نسبت به تحولات پس از جنگهای ایران و روس تا پایان مجلس چهارم را بررسی کنیم و پی ببریم آنها مشکل عمده و بیماری عمده اجتماع و دستگاه حاکمه را در چه چیزی میدیدند و ثانیا: سعی کردیم راه علاج و درمانی را که پیشنهاد کردند، بررسی کنیم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که با تمام اختلاف دیدگاهی که بین همه آنها نسبت به تشخیص علت و راه درمان بوده است ولی در یک نقطه همگی اتفاق نظر داشتند و آن لزوم روی کار آمدن یک "دولت متمرکز" جهت پیشبرد تجدد با راهکار"تجدد آمرانه" بود و در نتیجه این دیدگاه عملکردهایی را به انجام رسانیدند که عمده عملکرد مشترک آنها در انتخابات مجلس پنجم مشروطه هور و بروز کرد. لذا در بخش چهارم با هدف بررسی عملکرد و رفتار سیاسی تجدد خواهان در فصل اول به بررسی ماهیت و اهداف حزب تجدد پرداختیم و در فصل دوم به بررسی جریان جمهوری خواهی تا تغییر سلطنت پرداختیم و سعی کردیم دیدگاه مشترک تجدد خواهان و سردار سپه را در مسیر ایجاد "دولت متمرکر" تصویر کرده و در نهایت به سوال اصل خود پاسخ داده باشیم که اگر چه فرضیه‌های متعدد طرح شده در این تحقیق میتوان بخشی از زمینه‌ها و ظهور جریان تجدد خواهی باشد ولی زمینه و علت عمده و مهم همان هرج و مرج در دستگاه حاکم سیاسی بوده است که باعث گردید جریانات سیاسی و فکری زمینه لازم فرهنگی و اجتماعی را در جهت ایجاد "دولت متمرکز" و "اقتدارگرا" ایجاد نمایند تا با تغییر سلطنت با وجهه و صورت قانونی به زعم خود کشور را به ساحل امن و امنیت سیاسی رسانده و زمینه سیاسی و لازم را در جهت رشد کشور فراهم آورند.

دانش آموخته

• حسن صادقی پناه

استاد راهنما

• محمدعلی اکبری

  استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی

استاد مشاور

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی