چکیده

چکیده نوشتار پیش رو به معرفی افکار و آراء زیست شناسی انگلیسی به نام ریچارد داوکینز اختصاص دارد . داوکینز به بحث¬های الاهیاتی توجه نشان داده و به صورت پر شوری از دانش تخصصی خود در جهت انکار وجود خدا و مناقشه در مدعیات دین بهره می‌برد . وی دانشمندی است که با تاکید بر تقریر الحادی از تکامل‌گرایی و البته به سبب سایر اصولی که به عنوان مبنای تفکر خود برگزیده است، به شدت بر نفی خدا اصرار دارد . این نوشتار بر آن بوده تا روشن سازد که تصویر مورد مناقشه ی او از خداوند با تلقی ادیان توحیدی از خدا تطابق ندارد و براهین خداشناسی مخدوش شده توسط او نیز با آنچه در تقریر اصلی این براهین مشهود است تفاوت بسیاری دارد. بررسی ورفع مناقشات این ملحد مشهور بیش از هر چیزی به شناخت مبانی فکری وی وابسته است که در این میان تکامل‌گرایی زیستی یا داروینیسم از اصلی ترین آن ها به شمار می‌رود . علاوه بر این مبانی دیگری چون خرد‌گرایی، علم‌گرایی، طبیعت‌گرایی وانسان‌گرایی نیز برای وی برشمرده شده و همگی مورد نقد قرار گرفته اند . این نوشتار به روش بحث و مناقشه ی داوکینز و موارد خاص در آراء و اندیشه های وی از قبیل تلقی او از مقولاتی چون خدا، دین و اخلاق نیز به صورت اختصاصی پرداخته تا روشن شود این نگرش های برخاسته از مبانی پیش گفته به چه آسیب ها و لغزش هایی مبتلاست . نگاه ویژه ی داوکینز به خدا در چند زمینه قابل بررسی قلمداد گردیده است، از جمله آن که تعریف و تلقی او از خدای ادیان لغزش های بسیاری در آرای وی را به بار آورده و نیز گزارش های او از براهین اثبات وجود خدا که وی مدعی ابطال آن هاست و آنچه وی تحت عنوان برهان بر نفی خدا ارائه نموده است و آن ها را بی کم و کاست صحیح می‌داند، همگی هم از حیث شیوه هم از حیث محتوی باآسیب های بسیار همراه است. مقوله ی دین نیزکه در آثار وی با تعریف وتحلیلی خاص مطرح شده و عموماً وجوه کارکردی آن مورد نقد قرار گرفته واساسا محصول تکامل معرفی شده، تحت دو عنوان مدل تکاملی دین ونظریه ی ممتیک دین به نقد کشیده شده است.داوکینز نگاه ویژه ای به اخلاق نیز داشته که از بحث برانگیز ترین نظریه پردازی های وی به حساب می‌آید.اخلاق انسانی همواره چالش بزرگی برای تکامل گرایان محسوب می‌شده که داوکینزبا ارائه ی تحلیلی کاملا مادی از آن سعی در برطرف نمودن این چالش نموده تا مشکل عمده ی تکامل‌گرایی زیستی در ناتوانی از تبیین اخلاق برمدار انگاره های داروینی را از پیش رو بردارد حال آن که حاصل این تلاش بر ناتوانی تکامل‌گرایی از غلبه بر این چالش صحه می‌گذارد. به دلیل شیوه ی مغالطه گرانه¬ی داوکینز در طرح محتوای مباحث تلاش گردیده تا در این نوشتاربه منظور نقد مناقشات داوکینز هم به مشکلات روشی وهم به مشکلات محتوایی آراء وی پرداخته شود. نهایتا با نگاهی دوباره به پرسش اصلی این پژوهش در خصوص محتوای مناقشات داوکینز فرضیه ای که پژوهشگر در مقام پاسخ به این پرسش مد نظر داشته تقویت شده وتاکید گردیده است که تعهد به روشمندی و محدویت های هر نوع از تلاش علمی علاوه بر رهنمون شدن به کسب نتایج صحیح، مانع بروز لغزش ها وآفات ویژه ی نظریه¬پردازی های علمی نیز خواهد بودچراکه مسیر علم را از شبه-علم یا فرا¬علم باید برکنار داشت. واژگان کلیدی الحاد، خداباوری، زیست شناسی تکاملی، داوکینز، خلقت‌گرایی

سوالهای اصلی و فرعی

• این که مناقشات الحادی داوکینز درباره ی وجود خدا چیست، بر چه مبنایی استوار بوده وبا چه نقدهایی روبروست، سؤال اصلی این پژوهش است. اثبات یا انکار خداوند امری ما بعد الطبیعی قلمداد می شود. آن چه بین فلاسفه ومتکلمین ملحدجریان دارد، روی کردی است که با استفاده از ظرفیت های متا فیزیکی دلایل وجود خدا را نقد و رد می کند و یا حتی بر عدم او برهان اقامه می‌نماید. شیوه ی مواجهه با این روی کرد با شیوه ای که بر اساس آن باالحاد برگرفته از موضع گیری‌های علوم طبیعی باید مواجهه نمود قطعا متفاوت است.پس به طور خلاصه دو عرصه برای نقد وبررسی آراء داوکینز در مقابل ما گشوده است. نخست آن که بررسی کنیم مقدمات اخذ شده از حوزه ی علم و به طور خاص زیست شناسی تکاملی واجد چه میزانی از اعتبار وسلامتند ودر جهان علم آیا از قطعیت کافی برخوردار هستند یا خیر؟در این زمینه صرفا می توان به تتبع و نقل آراء صاحب‌نظران پرداخت و رأسا نمی‌توان اظهار نظر نمود. دیگر آن که به فرض سلامت و اعتبار این نظریات و فرضیات، آیا آن ها می توانند براهینی برای انکار هستی خداوند را سامان دهند؟ به تعبیر دیگر آیا به در این عرصه خلط آشکاری میان علم و متافیزیک رخ نمی دهد؟ آیا به واقع زیست شناسی تکامل گرا در تضاد با باورهای دینی به ویژه باور به هستی خداوند، لوازم و متعلقات آن است؟

دانش آموخته

• نفیسه سموعی

استاد راهنما

• سید محمود موسوی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• احمد واعظی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام / رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی

• سید حسن اسلامی اردکانی

  سید حسن اسلامی اردکانی پژوهشگر دین و اخلاق، استاد تمام و مدیر گروه فلسفه اخلاق دانشگاه ادیان و مذاهب، سردبیر نشریه پژوهش‌های ادیانی و فصلنامه نقد کتاب اخلاق، علوم تربیتی و روان‌شناسی و دبیر علمی دوازدهمین جشنواره نقد کتاب است