چکیده

پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است که احزاب و گروههای سیاسی - مذهبی فدائیان اسلام، حزب ملل اسلامی و هیئتهای مؤتلفه اسلامی در اندیشه ها و عملکرد خود به دنبال چه اهدافی بوده‌اند؟ فرضیه اصلی پژوهش این است که احزاب سیاسی ملل اسلامی و هیئتهای مؤتلفه اسلامی در اندیشه‌ها و عملکرد خود بدنبال ایجاد حکومت اسلامی و اجرای احکام اسلامی بودند. در فصل اول زمینه های سیاسی - اجتماعی پیدایش فدائیان اسلام را مورد بررسی قرار دادیم و طی آن دو عامل داخلی و خارجی را به عنوان عوامل زمینه ساز پیدایش فدائیان اسلام برشمردیم؛ ترویج تز جدایی دین از سیاست از جمله عوامل داخلی و دخالت کشورهای استعماری در امور ایران از جمله عوامل خارجی معرفی شدند. در فصل دوم به این نتیجه رسیدیم که براندازی نظام سلطنتی و برقراری حکومت اسلامی در ایران از اهداف اولیه حزب ملل اسلامی بشمار میرفت ولی در اهداف دراز مدت، این حزب برای ایجاد حکومت اسلامی در دیگر ممالک اسلامی نیز برنامه‌ریزی کرده بود. حزب ملل اسلامی، قرآن، سنت، دلیل عقلی و اجماع را منابع قانونی خود و امت مسلمان می دانست. در فصل سوم روشن ساختیم که در اندیشه‌های مؤتلفه دامنه فعالیتهای سیاسی گسترده بود و اقدامات مسلحانه جزئی از آن بود که فقط برای پاسخگویی به ضرورتها کارایی داشت. بر این اساس هیئتهای مؤتلفه اسلامی در تشکیلات خود شاخه نظامی نداشت و بعدها که ضرورت پیدا کرد نیز جناح مسلح خارج از تشکیلات مؤتلفه در ارتباط بود. مقایسه گروههای سه گانه از دیگر محورهای مورد توجه این پژوهش بوده است. این مقایسه از جهات مختلف امکان پذیر است که به بعضی از آنها اشاره میشود. ‎۱- مقایسه قلمرو فعالیت: فدائیان اسلام در سطح شهرهای بزرگ فعالیت داشت، حزب ملل اسلامی در تهران و قم فعالیت میکرد و هیئتهای مؤتلفه اسلامی در سطح کشور فعال بود. ‎۲- مقایسه ادبیات سیاسی: ادبیات سیاسی فدائیان اسلام، ادبیات اسلامی سنتی، با تکیه بر فرهنگ عاشورایی از نکات انکار نا پذیر آن بود. حزب ملل اسلامی با اینکه هیچ گونه گرایش مارکسیستی نداشت ولی از ادبیات مارکسیستی استفاده میکرد. هیئتهای موتلفه اسلامی دارای ادبیات اسلامی سنتی و تحت تأثیر ادبیات حوزه بود. "تقیه" در ادبیات سیاسی مؤتلفه حضور چشمگیری داشت. در جمع بندی مباحث مطروحه به این نتیجه رسیدیم که تمام این گروهها در اندیشه های خود ضمن رد سیاست "مبارزه در رژیم" و تز "جدایی دین از سیاست " خواهان اصلاحات از طریق براندازی هیئت حاکمه و ایجاد حکومت اسلامی بودند. وجوه اشتراک دیگر این احزاب اجرای احکام اسلامی، ایجاد حکومت اسلامی بر اساس مذهب جعفری، کسب استقلال و آزادی بود برای نائل شدن به این مقصود مبارزات گسترده ای را انجام دادند که بعضی از آنها عبارتند از: ‎۱- ارائه سخنرانی؛ ‎۲- مبارزه با اسلام ستیزی در ابعاد و چهره های مختلف آن؛ ‎۳- حذف فیزیک کسروی، هژیر، رزم‌آرا و منصور و قتل نافرجام علاء؛ ‎۴- مبارزه با استبداد داخلی . وجوه افتراق این احزاب بیشتر در شدت و ضعف روشهای مبارزه خلاصه می شود. بعنوان نمونه فدائیان اسلام در حذف فیزیکی مخالفین اسلام و ایران تلاش بیشتری انجام می دادند. حزب ملل اسلامی به ایجاد حکومت اسلامی در ایران قانع نبود بلکه آن را در سطح کشورهای اسلامی برنامه ریزی کرده بود، هیئتهای موتلفه نیز در پیروی از ولایت فقیه در مبارزات سیاسی اصرار داشت. واژه های کلیدی: فدائیان اسلام، حزب ملل اسلامی، هیئتهای موتلفه اسلامی اندیشه های سیاسی، مواضع، عملکرد، حجة الاسلام نواب صفوی، سید کاظم موسوی بجنوردی، صادق امانی.

دانش آموخته

• محمدجعفر رزاقپور

استاد راهنما

• سید رحیم ابوالحسنی

  دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران

استاد مشاور

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی