چکیده

منشأ بسیاری از تحولات مهم در جامعه اسلامی از صدر اسلام، دین و ارکان آن بوده است. یکی از این ارکان در اسلام فریضه حج است که هدف آن، توحید، اتحاد و وحدت مسلمانان بوده و توانسته بر جامعه و مسائل آن تأثیر بگذارد و همچنین از آن تأثیر بپذیرد. حج گزاری ایرانیان شیعی مذهب در دوره صفوی و دشواری ها و موانع حجاج ایرانی در پرتو مناسبات بین دو دولت صفوی- عثمانی، با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی تحلیلی، مورد بررسی این پژوهش است. در این رساله پژوهشگر می کوشد درباره حج گزاری در دوره صفویه به پرسشهای زیر پاسخ دهد: 1. با عنایت به استقرار حرمین شریفین در قلمرو حکومتی سنی مذهب عثمانی، حج گزاری ایرانیان شیعی در دوره صفوی، با چه موانع و مشکلاتی همراه بوده وچگونه برگزار می شد؟ 2. مناسبات دوستانه و خصمانه ایران و عثمانی، چه تأثیری بر حج گزاری ایرانیان داشت؟ 3. فراز و فرود حکومت صفویان، در مراحل تکوین، تحکیم و اضمحلال، چه پیوندی با موضوع حج و حج گزاری ایرانیان داشت؟ 4. بررسی کم و کیف فریضه حج، در پرتو مناسبات ایران و عثمانی و اینکه آیا مناقشات فی مابین دو دولت اسلامی بر موضوع حج تأثیرگذار بوده یا اساساً فریضه حج ورای کشمکش های سیاسی و مذهبی لحاظ می شده است؟ در دوره صفویه، سرزمین مکه تحت سیطره عثمانیان سنی مذهب بود و ایرانیان شیعی برآن تسلطی نداشتند؛ ایرانیان هر ساله برای رفتن به حجاز و انجام این فریضه دینی، می بایست از خاک عثمانی عبور کرده، تا به سرزمین مکه برسند؛ با توجه به مسائل سیاسی، فرهنگی- مذهبی، امنیتی و اقتصادی، که بین دولت عثمانی و صفوی بود؛ انجام حج توسط ایرانیان شیعی، همواره با دشواریهایی مواجه بوده و در گرو روابط سیاسی دو کشور رقم می خورد. هرگاه، حسن روابط بین دولتین بود؛ سفرحج و برگزاری آن، نسبتاً خوب و با دشواری های کمتری همراه بود؛ اما با بحرانی شدن روابط و به تبع آن، سفر حج ایرانیان با خطرها و دشواری های بسیاری روبرو می شد. گاهی نیز از سوی دولتین، حج ایرانیان از مسیر بصره ممنوع شده و سالها به تأخیر می افتاد. بخشی از مشکلات حج این دوره به اعراب بدوی و راهزنان طول مسیر برمی گشت؛ آنان مشکلات و دشواری های فراوانی را برای حجاج ایجاد می کردند؛ وجود این قبایل بدوی در مسیر بصره، مهمترین دغدغه ایرانیان بود. کلید واژه ها: مکه، حج، حرمین شریفین، صفویه، عثمانی.

دانش آموخته

• معصومه کامگار

استاد راهنما

• حسن زندیه

  عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

استاد مشاور

• سید حسین فلاح زاده

  دانشیار گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام