چکیده

در میان ادله اثبات وجود خدا در فلسفه اسلامی، برهان های غیر مشهوری هم هستند، كه در عین صحت و اتقان، كمتر مورد عنایت فیلسوفان قرار گرفته اند. یكی از این برهان ها، برهان نفس بر اثبات خدا است. در این برهان با استفاده از نفس انسانی و برخی اوصاف و عوارض آن، بر وجود خداوند سبحان استدلال می شود. ملاصدرا و برخی پیروان او چهار تقریر از این برهان ارائه كرده اند. با استفاده از علت حركت نفس، حدوث نفس، علت غایی حركت نفس و حركت نفوس فلكی. این برهان به نحو مستقل در حكمت مشاء مطرح نبوده است؛ اما برخی اشراقیان به بعضی تقریرهای آن اشاره كرده اند و ملاصدرا با بهره گیری از اشارات پیشینیان و هم چنین مبانی فلسفی خود در مسأله نفس، حركت جوهری، نحوه ارتباط حادث با محدث و . . . چنین برهانی را بیان كرده است. او هم چنین در این برهان، راه و رونده را متحد می داند و عینیت سالك و مسلك را از ویژگی های این برهان می شمارد و همین امر را دلیل شرافت این برهان بر سایر ادله اثبات واجب الوجود ـ به جز برهان صدیقین ـ عنوان می كند. در میان آیات قرآن كریم و روایات اهل‌بیت علیهم السلام نیز تأكیدات فراوانی بر پرداختن به نفس و توجه به خویشتن وارد شده است. بخش عمده ای از این آیات و روایات، معرفت نفس را به عنوان راهی برای معرفت خداوند معرفی كرده‌اند. برخی از حكما آیات انفسی خداوند را مربوط به علم حضوری به نفس دانسته اند. اما به عقیده عده دیگری از فلاسفه در عین اینكه معرفت حضوری نفس، شهود باطنی رب را در پی دارد، معرفت حصولی به نفس و دقت در عوارض آن نیز وسیله صعود به معرفت خداوند است. بنابراین می توان تبیینی از این آیات و روایات ارائه داد كه مطابق با معرفت حصولی نفس علی الخصوص برهان نفس بر اثبات خدا باشد. كلید واژه: برهان نفس، اثبات وجود خدا، معرفه النفس، عینیت سالك و مسلك، حدوث نفس، تجرد نفس.

دانش آموخته

• مجتبی افشارپور

استاد راهنما

• محمدتقی یوسفی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• یارعلی کرد فیروزجایی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام