چکیده

ارتباط عقل و وحی از كهن‌ترین مسائلی است كه در حوزة اندیشة بشری به آن پرداخته شده است چرا كه بشر از ابتدا عقل و وحی را به عنوان دو نیروی شناخت برای تكامل خود می‌دانست. دین مبین اسلام نیز وحی را رسول ظاهری و عقل را رسول باطنی معرفی كرد و جایگاه هر یك و حدود و ثغور آن را در عرصة معرفت دینی مشخص ساخت. با این وجود در طول تاریخ می‌بینیم كه برخورد اندیشمندان با این مسئله افراطی و یا تفریطی و یا اعتدالی بوده است؛ عده‌ای با وجود عقل، وحی را به گوشه‌ای نهادند و با دید افراطی جانب عقل را گرفتند، برخی دیگر به ناكارآمدی عقل پرداخته و تنها راه هدایت را وحی دانستند و گروهی با اعتدال‌گرایی هر یك را مؤید دیگر به شمار آوردند و ارتباط تنگاتنگ آن دو را بررسی كردند. از این رو برخی از فرق اسلامی همچون اهل حدیث، حنابله و اخباریون با انكار عقل متعصبانه به ظواهر روی آوردند و نقل را مقدم دانستند و گروهی دیگر همانند معتزلیان، ابن‌رشد و ابن‌طفیل ـ بنابر نظر مشهور ـ در مقابل گروه اول كوشیدند تا جانب عقل را بر نقل مقدم سازند. علامه طباطبایی(ره) یكی از علمای برجسته‌ای است كه به مسئله عقل و وحی و ارتباط میان این دو توجه ویژه‌ای داشته و در آثار خود برای تطبیق آن دو تلاش گسترده‌ای كرده است. سیره علمی و عملی این فیلسوف و مفسر بزرگ گواه همت او در هماهنگ سازی میان عقل و وحی است. علامه به وضوح در آثار جاودانة خود جایگاه عقل و وحی را روشن می‌كند و از ارتباط و تعامل این دو پرده بر‌می‌دارد. اگر چه علامه راه هدایت را وحی می‌داند اما میان وحی و حكایت از آن تفاوت می‌گذارد و در راستای فهم معارف وحیانی بر توانمندیهای عقل استدلال‌‌گر و عقل برهانی صحه می‌گذارد. از این جهت آن بزرگوار معتقد است كه تعارض میان دو دلیل قطعی عقلی و نقلی امكان‌پذیر نیست زیرا تعارض در موضوع واحد محال است و اگر تعارضی میان دلیل عقلی قطعی و دلیل نقلی ظنی باشد، عقل قرینه‌ می‌شود بر این كه آن ظاهر اراده نشده است و باید یا تأویل و یا طرد شود. در مقابل این دیدگاه، تفكر دیگری است كه به مكتب تفكیك مشهور است. بزرگان این مكتب معتقدند كه برای خالص‌مانی دین باید میان سه حوزه شناخت یعنی وحی و عقل و عرفان تفكیك قائل شد. آنها از یك سو عقل را در حوزة معرفت دینی می‌پذیرند و از سوی دیگر معنای خاصی از آن ارائه می‌دهند و آن را مطابق با معنای عقل در روایات می‌دانند كه همان عقل فطری یانوری و یا افاضی است به این ترتیب ایشان در برابر وحی به نفی كلی عقل برهانی كه مورد نظر علامه طباطبایی (ره) است می‌پردازند و معتقدند كه میان عقل فطری و نقل هرگز تعارضی ایجاد نمی‌شود و بنابر فرض تعارض عقل اصطلاحی و نقل، هیچ راهی جز مقدم كردن نقل بر عقل وجود ندارد. در این نوشتار قصد داریم به تفصیل به معنا و جایگاه عقل و وحی از دیدگاه علامه طباطبایی(ره) و مكتب تفكیك و بررسی تطبیقی نظریات آنها در باب رابطة عقل و وحی بپردازیم و مشتركات و تفاوتهای این دو تفكر را یادآور شویم و در پایان به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از بحث می‌پردازیم

دانش آموخته

• نعیمه بیدگلی کاشانی

استاد راهنما

• سید محمود موسوی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• محمد محمدرضایی

  محمد محمدرضایی (متولد ۱۳۳۹ در قم) پژوهشگر ایرانی حوزه فلسفه و کلام و استاد تمام پردیس فارابی دانشگاه تهران و نماینده آیت الله سبحانی درامور دینی است.