رشتۀ ارتباطات یکی از رشته های مهم و پرکاربرد در مراکز دانشگاهی امروز جهان است. با این حال میتوان اذعان کرد که دستاوردهای علمی این رشته در این سالها نتوانسته است همپا باگسترۀ فوق العاده تأثیرگذار آن در زندگی مردم، در ابعاد مورد نیاز پیش برود. یکی از کمبودهای اساسی مطالعات این رشته، فقدان وجود رویکردهای مبتنی بر هستیشناسی، معرفتشناسی و پارادایمهای با ثبات است. چنین کمبودی، نظریهها و پارادایمهای حاکم بر ارتباطات و رسانهها را دچار بی ثباتی، تزلزل و در بخشهایی ناتوانی در پاسخگویی به همۀ نیازها و ضرورتهای این رشته کرده است. برخی صاحب نظران پیشنهاد کرده اند که برای جبران این کمبود، باید به منابع واجد هستیشناسی و انسان شناسی با ثبات، مراجعه کرد. برای این منظور در این تحقیق دیدگاه قرآن که از هستی شناسی و انسانی شناسی ثابت و پایدار برخوردار است در بارۀ ارتباطات انسانی بررسی شده است. روش تحقیق، « اسنادی » و در تنظیم نتایج از روش تحلیل« نظریۀ زمینهای » استفاده و برای اعتبار بخشی به نتایج به دست آمده، از تفاسیر معتبر با رویکرد تفسیری قرآن به قرآن بهره گیری شده است. یافتههای این تحقیق نشان میدهد که قرآن در همۀ عرصهها و ارکان ارتباط با انسان و به طور اهم« اهداف و راهبردهای پیام رسانی و ویژگیهای پیام رسان »، « اهداف و ویژگیهای رسانه »، « ویژگیهای پیام و پیامهای معارض »و « دسته بندی مخاطبان و ویژگیها و نحوۀ تعامل با آنان »، مطالب ارشمند و نتیجه بخشی را مطرح ساخته است؛ که درهر دو بُعد نظری برای توسعۀ دانش ارتباطات و عملی برای برقراری ارتباط مطلوب و مدیریّت پیام در رسانههای دینی قابل بهره برداری است. براساس نتایج این تحقیق، در رأس اهداف برقراری ارتباط و راهبردهای مدیریت پیام از منظر قرآن، هدایت همه جانبۀ مخاطبان و همراهی با آنان برای رسیدن به کمال مطلوب قرار دارد. دامنۀ این هدایتگری، شامل نیازهای فردی و اجتماعی مخاطبان در ابعاد مختلف مادی و معنوی و در گسترهای جهانی است. از دیدگاه قرآن، پیام رسانان و مدیران رسانه، مسئولیتی سنگین در قبال مخاطبان و ارائۀ برنامههای مفید و جذّاب برای آنان دارند. شرط موفقیّت در عرصۀ مهمّ و پیچیدۀ پیام رسانی به منظور تحقق اهداف الهی، درک صحیح موقعیّت و نیازهای واقعی مخاطبان و ارتباط مؤدبانه و احترام آمیز با آنان از جنبههای مختلف است. علاوه بر این، لازم است پیام رسانان، از مخاطبان در برابر القائات رسانهها و پیامهای مخالف و معارض نیز مراقبت نمایند و برای این منظور به مقابله با آنان بپردازند. برای تحقق این هدف، قرآن علاوه بر ویژگیهای پیامها و پیام رسانی الهی، ویژگیهای پیامها وپیام رسانی مخالفان و معارضان را نیز بازگو کرده است. همچنین از دیدگاه قرآن، مخاطبان بنا به شرایط و موقعیت فکری و روحی که در آن به سر میبرند، در برابر پیامهای الهی، برداشتها و واکنشهای متفاوتی از خود نشان میدهند. به این منظور، قرآن برای برقراری ارتباط و تأثیرگذاری بر مخاطبان، استفاده از شیوههای مختلف اقناع، مانند استدلال و برهان، موعظۀ نیکو و در صورت نیاز بهترین نوع مجادله، را توصیه میکند. و از آنجا که عواملی مانند دانش و تقوای مخاطبان در این زمینه و در پذیرش پیام الهی از سوی آنان نقش دارد، ضروری است که پیام رسانان الهی با توجه به این عوامل، با مخاطبان سخن بگویند و آنان را در پذیرش پیام الهی یاری کنند.
ریاست دانشگاه و استاد گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)
دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب
استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام / رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی