چکیده

این مقاله در کنگره ملی علوم انسانی، تهران، اسفند ۱۳۸۵، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، منتشر گردیده است. جامعه شناسی که در آغاز پیدایش با ادعاهای بزرگ پا به میدان گذاشت، در برآورده ساختن اهداف اعلامی خود توفیقی درخور به دست نیاورد؛ از همین رو در معرض نقدها و بازبینی های جدی قرار گرفت؛ ب ه طوری که ارائه الگویی کارآمد و با قدرت تبیینی بیشتر، از نیازهای امروز جامع هشناسی است. جامعه شناسی دینی یکی از راه های قابل بررسی جهت رفع عیوب مطرح در جامعه شناسی می باشد. همه علوم اجتماعی از جمله جامعه شناسی مبتنی بر ی ک دسته علوم پیشین است که به آن مبادی آن علم می گویند ؛ از جمله این مبادی یک دسته اصول انسان شناختی و هستی شناختی است . اگر این اصول، دینی باشد ، علمی که مبتنی برآن به وجود می آید، واجد روحی دینی می گردد ؛ اما به لحاظ موضوع و مسائل نیز می توان فرق هایی بین جامعه شناسی موجود و جامعه شناسی دینی قائل شد؛ از میان هزاران امر اجتماعی که در جامعه وجود دارد ومی تواند به عنوان مسأله تحقیق انتخاب شود، تنها بخشی از آن به چشم می آید و گزینش می شود و برای گزینش، معیاری جز ارزش های جامعه شناس ی وجود ندارد. این ارزش ها اگر دینی باشد، مسائل خاصی برجسته و گزینش می گردد و با تغییر مسأله پاسخ های دیگری هم به دست می آید و مجموعه این پرسش ها و پاسخ ها است که یک علم را به وجود می آورد؛ در نتیجه با تغییر دستگاه ارزشی جامعه شناس، علم او نیز که حاصل همین پرسش ها و پاسخ های اجتماعی است متفاوت می شود. اما به لحاظ روشی و منطق کار علمی در خصوص جامعه شناسی دینی دو امر مهم است؛ الف ) در مرحله مطالعات اکتشافی و فرضیه سازی می توان با الهام از گزاره های دینی، استنباط های عقلی و یافته های پیشین حا صل از جامعه شناسی دینی یا جامعه شناسی مصطلح که نقد دینی شده است ، مدل تحلیلی خود را ساخت . در مرحله مطالعات اکتشافی و تا پیش از آزمون می توان از هرنوع حدس و گمانی بهره برد ؛ چه رسد به گزاره های دینی که از اعتبار (دینی) هم برخوردار است؛ ب ) هرگاه انتساب گزاره ای به دین محرز گردد، این گزاره حتماً حقیقتی را حکایت می کند؛ اما برای فهم این که واقعیت های عینی که فعلا در جامعه موجود است، آیا مصداقی از آن حقیقت است یا خیر، آن گزاره نیازمند آزمون است . در ادامه مقاله به ابهاماتی در زمینه جامعه شناسی دینی پرداخته می شود ؛ ابهاماتی همچون محدودیت نگاه در جامعه شناسی دینی، نقد ناپذیری، غیر دینی بودن علم تجربی و تعارضات احتمالی تجربه با گزاره های دینی.

دانش آموخته

• غلامرضا پرهیزکار