چکیده

مسئله آگاهی انسان، زمانی به کانون بحث در نظریات جامعه‏شناختی تبدیل شد که نظریات کل‏گرایانه‏ای همچون آگوست کنت، دورکیم، کارکردگرایان و... این عنصر را در مطالعۀ جامعه نادیده گرفته و سبب شکل‏گیری رویکرد تفسیرگرایی و تأکید آن بر اهمیت آگاهی در مطالعۀ جامعه‏شناختی شدند. دو رویکرد کل‏گرایی و تفسیرگرایی با تقابل با هم، اکثر نظریات جامعه‏شناختی را دربرمی‏گیرند و پژوهش حاضر با روش تحلیلی و با هدف شناسایی کاستی‏های دو رویکرد در تحلیل آگاهی، به ‌بررسی جایگاه این مسئله در نظریات برخاسته از این دو رویکرد می‏پردازد؛ و درنهایت، نگاهی انتقادی از منظر فلسفۀ اسلامی دارد. نظریات کل‏گرا با رویکرد طبیعت‏گرایی، آگاهی را از تحلیل جامعه‏شناختی کنار نهاده و به‏دنبال عوامل زیربنایی شکل‏ ‏دهنده آگاهی هستند. تفسیرگرایان نیز که از آگاهی آغاز و بر عاملیت ذهن و فهم کنشگر تأکید دارند؛ سرانجام قائل به سلطۀ جامعه بر آگاهی و حرکت به‌سمت نوعی ایده‌آلیسم می‌گردند. فلسفۀ اسلامی با مباحثی چون اتحاد علم‏ و عالم ‏و معلوم، تجرد ادراک و حرکت جوهری نفس، بدون آنکه دچار ایده‏آلیسم شود، به تحلیل آگاهی و جایگاه کانونی آن در نظریه اجتماعی می‏پردازد؛ به‏گونه‏ای که ماهیت و هستی جامعه و نظریه‏پردازی اجتماعی، منوط به تحلیل این عنصر بنیادی است.

دانش آموخته

• مجید مفید بجنوردی