اشتراک دانش دانشگاه باقرالعلوم (ع)
پژوهش در فیلم تاریخ مقدس
1386,علمی تخصصی
چکیده
چندی است حجم تولید فیلم‌های تاریخی ـ مذهبی، عمدتاً در سیما، به مثابه گرایشی ویژه و شاخص، افزایش یافته است. محصولات این گرایش درست و ضروری، نیاز به بررسی انتقادی دارند. از این رو، نگاه آسیب‌شناسانه نوشتار حاضر به آثار تولید شده، در زمینه پژوهش، به معنای انکار ارزش این آثار و نکات مثبت آنها نیست. فیلم تاریخ مقدس به نوعی، به تاریخ انبیا و امامان که برترین سلام‌ها بر آنان باد، پرداخته است. این نوع فیلم و به طور کلی، فیلم تاریخی همچون فیلم اقتباسی، شامل طیف متنوعی از فیلم‌هاست. در این گونه، فیلم‌هایی وجود دارد که بر اساس اطلاعات تاریخی ساخته شده‌اند ـ فیلم عیسای ناصری، ساخته فرانکو زفیرلی از این دست است ـ و فیلم‌هایی که برهه‌ای از تاریخ، تنها ظرف زمانی برای وقوع داستان است و عناصر داستانی غیر از عناصر تاریخی هستند؛ مانند فیلم‌های روز واقعه، ساخته شهرام اسدی و بن هور، ساخته ویلیام وایلر ازاین نمونه‌اند. در این طیف، می‌توان فیلم‌هایی را یافت که ترکیبی از روایت تاریخ و روایت تخیلی امروزین هستند؛ مانند سریال پروانه‌ها می‌نویسند، ساخته محمد نوری زاد. فیلم تاریخی تا اندازه‌ای که به تاریخ می‌پردازد، به ویژه آن نوع که خط سیر اصلی داستان و شخصیت‌ها را از تاریخ وام می‌گیرد، به شدت متکی به پژوهش پیش از تولید است. این امر درباره تاریخ مقدس که با معارف دینی و دیدگاه‌های اعتقادی ارتباط دارد، ضرورتی مضاعف می‌یابد. در چنین موردی، به هیچ روی، پژوهش را نمی‌توان سرسری گرفت. در این باره، باید به پژوهش در خلوص وقایع، زمان‌بندی، جغرافیا و تحلیل توجه داشت.درباره تحلیل، نکته خاصی در زمینه تاریخ انبیای الهی وجود دارد و آن اینکه حکمت عملکرد یا به تعبیر دقیق‌تر، مشیت و تقدیر الهی دربارهه رسولی که فیلم بدان می‌پردازد، باید تحلیل شود. حکمت در عمل خداوند و مشیت او، به منزله انگیزه در فعل انسان است. این به یک معنا، بحث از تأدیب و تربیت رسولان از سوی خداوند نیز است؛ همان گونه که روایاتی نیز در این باره وجود دارد. در روایتی از رسول الله (ص) آمده است که خداوند مرا ادب کرده و من علی (ع) را ادب کرده‌ام و علی (ع) مؤمنان را ادب می‌کند. گاه پرسش‌هایی پیش می‌آید؛ مانند اینکه چرا خداوند آدم را از خوردن از آن شجره، در بهشت منع کرد؟ چرا ابراهیم را امر به ذبح اسماعیل كرد؟ چرا یوسف را به زندان افکند و چرا زندانی شدن او طول کشید؟ چرا یعقوب به عقوبتی چون دوری طولانی از یوسف دچار شد؟ چرا محمد (ص) یتیم به دنیا آمد؟ و ... این بحث را می‌توان به نوعی، مرتبط با بحث تحقیق و کشف انگیزه شخصیت دانست؛ ولی از آنجا که درباره خداوند، اصطلاح انگیزه صحیح نیست و خداوند به تعبیر صحیح‌تر، نه شخصیت، بلكه علت در روایت است، تعبیر حکمت بهتر است. فیلم تاریخ مقدس اگر بخواهد به عمق برود و از تصویر کردن صرف حوادث و ماجراهای صوری و ظاهری فراتر رود، باید به این نوع تحقیق و یافتن این نگرش تحلیلی تن در دهد. به نظر می‌رسد راه‌کار جبران آسیب‌های عدم تحقیق بایسته در ابعاد ذکر شده، این باشد که در پروژه‌های بزرگی چون سریال‌های تاریخی، باید تحقیق نه توسط یک نفر ـ فیلم‌نامه‌نویس یا فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان ـ بلكه توسط یك گروه پژوهشی صورت گیرد که درباره تاریخ مقدس تخصص داشته باشند و دارای همکاری تنگاتنگ و مستمر با فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان باشند. این گروه لزوماً باید الزامات فیلم‌نامه و فیلم را بشناسند تا پژوهش فیلم‌نامه‌ای صورت گیرد. این امر، اگرچه روند تولید را طولانی‌تر می‌کند؛ اما نتیجه مطلوب‌تری خواهد داشت و در خلق آثار تأثیرگذار و ماندگار، بسیار مؤثر خواهد بود.