مقدّمه شكی نیست كه جامعه عرصه بروز و ظهور توانمندی های خدادادی انسان است. البته از این واقعیت هم نباید گذشت كه هر جامعه ای و تحت هر شرایطی توان شكوفاسازی استعدادهای انسانی بشر را ندارد; زیرا جامعه ای می تواند زمینه پیدایش رفتارهای انسانی را فراهم سازد كه خود از امنیت و آرامش لازم برخوردار باشد و این امر نیز در گرو حفظ و پاسداشت ارزش های حاكم در آن است. از این رو، اندیشمندان و دانشوران فراوانی سعی بسیار نموده اند تا عوامل مؤثر بر نادیده گرفتن ارزش ها و بروز انحرافات در جامعه را شناسایی كنند، و علی رغم دیدگاه های متعدد، همگان بر عامل عدم آگاهی و شناخت اتفاق نظر دارند و این امر در متون دینی نیز مورد تأكید قرار گرفته است. بهترین و كارآمدترین شیوه پیش گیری و یا حل آن را نیز آگاهی بخشی و شناساندن ارزش ها و هنجارهای حاكم بر جامعه دانسته اند. به اعتقاد دانشمندان علوم اجتماعی، یكی ازابزارهای مؤثر و مفید در این زمینه، «رسانه های جمعی» هستند، به گونه ای كه آن ها را در ردیف عوامل شخصیت ساز قرار داده اند و بر این باورند كه رسانه های جمعی می توانند هنجارهای اجتماعی را تقویت یا تضعیف سازند.1 و به تعبیر ژان كازینو، وسایل ارتباط جمعی می توانند به تسطیح فرهنگی و یكسان شدن الگوها و اندیشه ها كمك شایانی بكنند.2 روشن است كه درجه تأثیر رسانه ها و نیز استقبال همگانی از آن ها شدت و ضعف داشته، تابع متغیر رشد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه می باشد; چون پیشرفت دانش و فنّاوری سهم اصلی را در نحوه استفاده افراد یك جامعه از رسانه های همگانی دارد.3 به هر روی، اصل تأثیر عمیق رسانه های جمعی قابل انكار نیست و این به خاطر وقت زیادی است كه افراد صرف خواندن كتاب، مجلّه، روزنامه، تماشای برنامه های تلویزیون، گوش دادن به رادیو و رفتن به سینما می كنند، به گونه ای كه جامعه شناسان هنگام بررسی آثار و پیامد تماشای تلویزیون در كشورهای صنعتی، متوجه شدند كه این رسانه جمعی برای كودكان و نوجوانان 3 تا 16 سال چنان جاذبه ای دارد كه میانگین وقتی را كه آن ها صرف تماشای تلویزیون می كنند، بیش از وقتی است كه در كلاس درس می گذرانند.4 در میان اقشار جامعه، قشر كودك و نوجوان تحت تأثیر شدید رسانه ها، به ویژه تلویزیون، هستند و این امر از دو جهت قابل توجه است: نخست اینكه در زمانی وسایل ارتباط جمعی با انسان های بزرگ و بالغ برخورد می كنند كه آنان دارای ذهنی پرداخته و ساخته شده هستند. از این رو، پیام ها كمتر می توانند در آن ها رسوخ كنند; زیرا شخص از سازوكارهای دفاعی خاص خود برخوردار است. اما این امر در مورد كودكان مصداق ندارد; ذهن كودك، ساده و فاقد شبكه به هم پیوسته متشكل از اندیشه ها و باورهاست. هنوز ذهن كودك رموز تحلیل عقاید، سنجش و سپس پذیرش یا طرد منطقی آنان را بازنیافته است. بدین روی، كودكان بدون هیچ پناه یا حفاظی در برابر وسایل ارتباط جمعی قرار می گیرند و سخت تأثیر می پذیرند.5 دوم اینكه بنابر تأكید انسان شناسان و دانشمندان علوم اجتماعی، شخصیت افراد غالباً در سنین 3 تا 12 سالگی شكل گرفته، سپس در محیط اجتماعی بروز و ظهور می كند.6 با توجه به نكات یاد شده و این واقعیت كه رسانه های جمعی در جهت تغییر و تضعیف ارزش ها و شكل گیری باورهای منفی نیز كارایی مؤثری دارد، در این نوشتار ابتدا توانمندی این رسانه ها و سپس عملكرد آن ها را در جهت نادیده گرفتن ارزش ها مورد بررسی قرار می دهیم.
پینوشتها 1ـ بروس كوئن، مبانى جامعه شناسى، ترجمه و اقتباس فاضل توسّلى، تهران، سمت، 1372، ص 112. 2ـ ژان كازینو، جامعه شناسى وسایل ارتباط جمعى، ترجمه باقر ساروخانى و منوچهر محسنى، تهران، اطلاعات، ص 155. 3ـ جواد فخّار طوسى، امام خمینى و رسانه هاى گروهى، مؤسسه تنظیم و نشر آثار…...
ادامهپینوشتها 1ـ بروس كوئن، مبانى جامعه شناسى، ترجمه و اقتباس فاضل توسّلى، تهران، سمت، 1372، ص 112. 2ـ ژان كازینو، جامعه شناسى وسایل ارتباط جمعى، ترجمه باقر ساروخانى و منوچهر محسنى، تهران، اطلاعات، ص 155. 3ـ جواد فخّار طوسى، امام خمینى و رسانه هاى گروهى، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، 1381، ص 3. 4ـ بروس كوئن، پیشین، ص 112. 5ـ باقر ساروخانى، جامعه شناسى ارتباطات، تهران، اطلاعات، 1372، ص 177. 6ـ جمعى از نویسندگان، زمینه روان شناسى، ترجمه سعید شاملو و دیگران، تهران، رشد، ج 2، ص 73. 7ـ محمدحسن امیرتیمورى، رسانه هاى آموزشى، شیراز، ساسان، 1377، ص 10. 8ـ همان، ص 16. 9ـ همان، ص 14. 10ـ مهدى محسنیان راد، ارتباط شناسى، تهران، سروش، 1380، ص 62. 11ـ على محمد نقوى، جامعه شناسى غربگرایى، تهران، امیركبیر، 1363، ج 1، ص 171. 12ـ محمدحسن امیر تیمورى، پیشین، ص 192. 13ـ امام خمینى، صحیفه نور، مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینى (ره)، ج 9، ص 456. 14ـ ر.ك: ژان كازینو، قدرت تلویزیون، ترجمه على اسدى، تهران، امیركبیر. 15ـ آلوین تافلر، موج سوم، ترجمه شهیندخت خوارزمى، تهران، فاخته، 1375، ص 314 به بعد. 16ـ جواد فخّار طوسى، پیشین، ص 5. 17ـ باقر ساروخانى، پیشین، ص 65. 18ـ همان، ص 83. 19ـ امام خمینى، پیشین، ج 6، ص 399. 20ـ جمعى از طلاب و روحانیان، آزادى یا توطئه، قم، فیضیه، 1379، ص 100. 21ـ همان. 22ـ مجید محمّدى، هفته نامه آبان، ش 100، ص 3. 23ـ محسن كدیور، روزنامه صبح امروز، 11/11/78، ص 6. 24ـ ر.ك: نگارنده، «علل نادیده گرفتن ارزش ها»، مجله معرفت، ش 72، ص 9. 25ـ ر.ك: روزنامه عصر آزادگان، 16/1/79، ص 7. 26ـ محمّد مجتهد شبسترى، ماهنامه زنان، ش 57 (آبان 1378)، ص 21ـ22. 27ـ عبدالكریم سروش، ماهنامه زنان، ش 59 (دى ماه 1378)، ص 33 به بعد. 28ـ عبدالكریم سروش، روزنامه ایران، دى ماه 1377. 29ـ ر.ك: هفته نامه پیام هاجر، ش 310، 16/1/79، ص 6. 30ـ محمّد مجتهد شبسترى، روزنامه پیام آزادى، 28/1/79، ص 3. 31ـ عزت اللّه سحابى، روزنامه فتح، 20/11/78، ص 7. 32ـ عبدالكریم سروش، ماهنامه زنان، ش 59 (دى ماه 1378)، ص 33 به بعد. 33ـ نوشین احمدى خراسانى، ماهنامه جامعه سالم، تیرماه 1377. 34ـ عبدالكریم سروش، روزنامه نشاط، خردادماه 1378 به نقل از كتاب آزادى یا توطئه، ص 124. 35ـ ر.ك: هفته نامه پیام هاجر، ش 11، 23/1/79، ص 2. 36ـ محمّدسعید حنایى كاشانى، ماهنامه كیان، فروردین 1378. 37ـ محمّد قوچانى، روزنامه عصر آزادگان، 20/1/79، ص 3. 38ـ محمّد مجتهد شبسترى، روزنامه فتح، 15/10/78، ص 8. 39ـ جمعى از طلاب و روحانیان، پیشین، ص 120. 40ـ همان، ص 130. 41ـ ر.ك: هفته نامه ایران جوان، ش 156 (5/10/78)، ص 2. 42ـ جمعى از طلاب و روحانیان، پیشین، ص 119. 43ـ شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، تهران، مكتبة الاسلامیه، ج 11، ص 396، ح 12. 44ـ فرامرز رفیع پور، وسایل ارتباط جمعى و تغییر ارزش ها، تهران، نشر كتاب فردا، 1378، ص 19 به بعد. 45ـ همان، ص 33و34. 46ـ محمّدتقى فهیم، روزنامه كیهان، پنج شنبه 23 مرداد 1382. 47ـ محمود گبرلو، همان. 48ـ ولى اللّه مؤمنى، همان. 49ـ ژان كازینو، قدرت تلویزیون، ص 180. 50ـ همان، ص 184. 51ـ محمد هاشمى، «سخنرانى در جمع طلّاب در مسجد اعظم قم»، سال 1369. 52ـ قسمت نهم، سال 1365. 53ـ ر.ك: فرامرز رفیع پور، پیشین، ص 50ـ52. 54ـ قسمت دوم، سال 1370. 55ـ قسمت هشتم، سال 1372. 56ـ همان، ص 49ـ72. 57ـ محمّد میرانى، روزنامه كیهان، پنج شنبه 20/6/82، ص 10. 58ـ ر.ك: به مجموعه هاى تلویزیونى، مثل «پاورچین»، «نقطه چین»، «كمربندها را ببندید» و ده ها مورد دیگر.
ریاست دانشگاه و استاد گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)