چکیده

این کتاب از 9 فصل «ماهیت تمدن»، «ماهیت مطالعات تمدنی»، «حکمت عملی، حکمت تمدنی»، «الهیات تمدنی»، «جامعه فرهنگ و تمدن در تفکر و تجربه صوفیان مسلمان»، «فرهنگ تکثرگرایی غربی و چالش های نوپدید آن در زیست و هویت مسلمان شرقی»، «اسلام و تمدن در اندیشه حسن حنفی و مالک بن نبی»، «درآمدی بر الهیات عملی در اندیشه دینی مدرن»، «الهیات و فرهنگ مروری بر تطورات فکری الهی دانان مسیحی در مطالعات فرهنگی» و پیوست ها تشکیل شده است که هر بخش دارای مباحث گوناگونی است. این مجموعه در پی بیان تأملاتی است در امکان مطالعات دینی در موضوعات تمدنی و ضرورت مطالعات تمدنی در موضوعات دینی، این دو رویکرد، نوعی مواجهه با اندیشه سکولار در عرصه های کلان اجتماعی است تا نگرش تمدنی را در تفسیر ادیان (اعم از اسلام، مسیحیت و یهودیت) توصیه کند و بر قابلیت های ادیان در تدبیر و طراحی تمدن ها تأکید نماید. فصل اول و دوم که برگرفته از کتاب جستاری نظری در باب تمدن با افزوده هایی تازه است، ماهیت تمدن و تمدن شناسی را معلوم می کند. فصل سوم که در شماره 62 مجله حکومت اسلامی منتشر شده، در صدد تطبیق عقل عملی بر عقلانیت تمدنی (عقل عامل در عرصه تمدن) است تا راه را بر رویکردهای عملی در ساحات متعالی هموار کند و تحقق عملی آموزه های دینی را ممکن سازد. فصل چهارم، رویکرد الهیاتی در مطالعات تمدنی را بررسی می کند. در این نوشته معنای الهیات تمدنی مورد بحث قرار می گیرد. از این منظر الهیات تمدنی را به دو معنا می توان به کار برد: نگرش الهیاتی به مقولات تمدنی و نگاه تمدنی به مقولات الهیاتی. این مقاله بسط این دو معنا از الهیات تمدنی است تا در نخستین گام، مفهوم نگرش الهیاتی به مقولات تمدنی را بررسی و معنای این تعبیر (الهیات تمدنی) را بنابر اصطلاح قدیم و جدید از الهیات روشن کند. آن گاه در گام دیگر امکان نگرش تمدنی به مقولات الهیاتی و نمونه های ممکن آن (همچون غیب و امید و قربانی) را در الهیات اسلامی مورد تأمل قرار دهد تا از این رهگذر راهی متفاوت برای اندیشه درباره بنیادها و ظرفیت های دین اسلام در صورت بندی تمدن اسلامی ارائه کند و برخی خلأهای نظری و عملی را در سنت فکری مسلمانان جبران نماید. در فصل پنجم، رابطه میان تصوف اسلامی و تمدن اسلامی در دو سویه نظری و تاریخی مورد بحث قرار گرفته است. این نوشته کوشیده در یک نگاه در کارکردهای تمدنی آموزه های صوفیه تأمل کرده تا معلوم شود آیا اساسا چنین آموزه های نگرش عرفانی را برمی تابند یا نه؟ از سوی دیگر به فرض آنکه چنین نگاه دنیوی و تمدنی ای به عرفان و تصوف ممکن باشد، آیا تاریخ، چنین کارکردی را برای تصوف تأیید می کند و آیا اساسا صوفیه (در معنایی که خواهد آمد) سهمی در تمدن اسلامی داشته اند یا خیر؟ عنوان فصل ششم فرهنگ تکثرگرایی غربی و چالش های نوپدید آن در زیست و هویت مسلمان شرقی است. در این نوشته با مروری بر مختصات فرهنگ متکثر مدرن در دنیای غرب، چالش های برآمده از تکثر فرهنگی در زیست دینی غربی ها مانند سکولاریزاسیون استدلالی و روان شناختی ، ضعف ایمانی و بحران هویت دینی مورد تأمل قرار داده شده است. سپس سعی شده با تطبیق فضای فرهنگی غرب بر وضعیت جدید دنیای اسلام که نشانه هایی از غرب زدگی فرهنگی در آن آشکارا دیده می شود، امکان تکرار همان چالش های زیستی و هویتی هرچند به شکلی متفاوت، در فضای غیرغربی مطالعه و بررسی شود. در خاتمه این مقاله با اشاره به رویکردهای مختلف در حل تکثر سکولار غربی در جامعه مسلمانان و ایجاد وحدت مترقی اسلامی (صراط مستقیم توحیدی)، بر ضرورت تکثیر و تکثر اسلامی (سبل توحیدی) به عنوان جانشینی برای وضعیت پلورال مدرن امروز تأکید شده است. فصل بعدی به جریان فکری اصلاح تمدن گرا در دنیای عرب زبان می پردازد و شخصیت های نمونه و مؤثر در آن مانند حسن حنفی (چپ اسلامی) و بن نبی (ابن خلدونی های مغرب عربی) را بررسی و آرای آنها را در نسبت میان دین و تمدن تحلیل می کند. فصل هشتم و نهم برای معرفی اندیشه دینی غرب مسیحی در موضوع دین، فرهنگ و تمدن نگاشته شده است. فصل هشتم در صدد معرفی الهیات عملی و نحوه صورت بندی آن در تاریخ اندیشه مدرن دینی در مسیحیت است. فصل نهم نیز به دنبال دادن سه دوره فکری الهیات مسیحی در نگاه به مسئله فرهنگ است تا نوع پرسش ها و پاسخ های ارائه شده در میان اندیشمندان مهم مسیحی، مانند فردریش شالیرماخر، کارل بارت، پل تیلیش، رودولف بولتمان، ریچارد نیبور، جان میلبنک و کاترین تنر ارائه شود و اندوخته های نظری آنها در موضوع الهیات، دین، فرهنگ و تمدن در دسترس محققان ایرانی زبان قرار بگیرد. در انتهای کتاب، دو گزارش مهم از دو کتاب مهم تر در تفکر تمدنی در اسلام و در یهودیت نوشته شده است. گزارش اول که ترجمه و تلخیص کتاب اسلام تمدنی: پلی میان سنت و تجدد است.این کتاب حاوی فصل های مهمی در موضوعات تمدنی از منظر اسلامی است. گزارش دوم تلخیص و ترجمه کتاب مرادخای کاپلان با عنوان یهودیت به مثابه یک تمدن است که اخیرا در مجله آینه پژوهش در شماره 137 ـ 138 منتشر گردیده است. هدف نویسنده کاوش های نظری فکری درباره امکان مطالعات تمدنی در موضوعات اسلامی و انجام مطالعات اسلامی در موضوعات تمدنی بوده است، علاوه بر آن سعی شده به تلاش های مشابه در فرهنگ های دینی دیگر، مانند مسیحیت و یهودیت نیز توجه، و تجربیات آکادمیک آنها را در ایجاد نسبت میان دین، فرهنگ و تمدن به نخبگان تمدن اندیش ایرانی گزارش شود.

استاد

• حبیب الله بابایی

  عضو هیات علمی گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی / رئیس میز مسائل اجتماعی و سیاسی ایران قطب های فکری فرهنگی دفتر تبلیغات