چکیده

به گزارش ایکنا؛ کتاب «هتروتوپیای ایرانی؛ چند روایت جامعه‌شناختی از زندگی مردم ایران در فضای مجازی» تألیف محمد آقاسی، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه افکار عمومی از سوی نشر آرما وارد بازار نشر شد. نویسنده در باب «هتروتوپیای ایرانی» آورده است: جهان مجازی یا فضای اینترنتی، با وجود گسترش کاربرد و گستره استفاده، واقعیت محیطی کمتر شناخته شده‌ای نزد ماست. بنابراین شناخت هر چه بیشتر روند و روال آن بسیار مهم است. در جهان مجازی ایرانی و زندگی مجازی ما، شبکه‌های اجتماعی مجازی کاربرد وسیع‌تر و گسترده‌تری پیدا کرده‌اند؛ به طوری که مطابق یافته‌های نظر سنجی‌ها، از هر دَه ایرانی، شش نفر عضو حداقل یکی از شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند. این روند نسبت به آذرماه ۱۳۹۴ رشد ۷ درصدی داشته و در سال ۱۳۹۶ به ۶۲ درصد و در ابتدای سال ۱۳۹۷ به ۳/۶۵ درصد افزایش یافته است. آخرین نظر‌سنجی ایسپا در خرداد همین سال نشان‌دهنده آن است که در حال حاضر ۵/۴۹ درصد افراد بالای ۱۸ سال کشور همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. براساس نتایج این نظر‌سنجی، ۷/۵۹ درصد افراد بالای ۱۸ سال کشور همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. براساس نتایج این نظر‌سنجی، ۷/۵۹ درصد استفاده‌کنندگان تلگرام اعلام کرده بودند در صورت فیلتر تلگرام، برای استفاده از آن، از فیلترشکن استفاده خواهند کرد و ۳/۳۹ درصد نیز گفته بودند در آن صورت از فیلتر‌شکن استفاده نخواهند کرد. در روزهای اول فیلتر تلگرام، در نظر‌سنجی حضوری ایسپا، ۶۳ درصد پاسخ‌گویان اعلام کردند که برای استفاده از تلگرام از فیلترشکن استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد در صورت تداوم فیلتر تلگرام کمترین میزان اعلام استفاده از فیلترشکن، فارغ از تحقق آن ۶۰ درصد خواهد بود که نشانه تمایل به حضور در این شبکه پیام‌رسان است. آخرین نظر‌سنجی ایسپا هم نمایانگر آن است که ۷۹ درصد استفاده‌کنندگان تلگرام بعد از فیلتر نیز، به استفاده خود ادامه داده‌اند. مطابق نظرسنجی‌های ایسپا در فروردین ۱۳۹۷، پس از تلگرام با ۵/۵۸ درصد عضویت، اینستاگرام با ۷/۱۷ درصد و واتس‌آپ با ۹/۱۱ درصد در رتبه دوم و سوم عضویت ایرانیان قرار دارند. در خرداد ۱۳۹۷ و پس از فیلتر تلگرام، میزان عضویت در اینستاگرام به ۲/۳۲ درصد افزایش پیدا کرده است. همچنین تعداد استفاده‌کنندگان واتس‌آپ نیز به حدود ۲۵ درصد رسیده است. این بدان معناست که تعداد کاربران اینستاگرام و واتس آپ در این بازه زمانی حدود دو برابر شده است. عضویت در سایر شبکه‌های اجتماعی خارجی افزایش چشمگیری نداشته است؛ برای نمونه، تنها ۷/۲ درصد پاسخ گویان اعلام کرده‌اند که در توییتر عضویت دارند. مرور این یافته‌ها اهمیت بررسی وضعیت حضور مردم در این شبکه‌ها را دو چندان می‌کند. می‌شود شبکه‌های اجتماعی مجازی را به مثابه فضایی «جاذب و دافع» تحلیل کرد؛ به این معنی که برخی افراد در جهان مجذوب آن شده‌اند و برخی نیز، هر چند با نسبتی متفاوت، از آن و نوع زندگی اجتماعی مرتبط با آن بیزارند. نوع زندگی جاری در شبکه‌های اجتماعی مجازی را می‌شود در اصطلاحی گنجانده که میشل فوکو درباره فضای «هتروتوپیایی» وضع کرده است. «هتروتوپیا» عنوانی است که او برای «فضای دیگر» یا «دیگر فضا» برگزیده بود که فضای متفاوت و در مقابل «اوتوپیا» یا «آرمان شهر» است و در آن«دگرروایت‌ها» «روایت‌های غیر رسمی در حوزه‌های گوناگون مرتبط با زندگی روزمره» موج می‌زند. اما نگاه مردم ایران به این هتروتوپیا چگونه است؟ در گزارش «پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» که در ۱۳۹۵ منتشر شده است، در پاسخ به این سوال که اطلاعات و اخبار و آگاهی‌های کسب شده از دنیای مجازی (اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی) چقدر با واقعیات بیرونی سازگار است، ۳/۶۰ درصد مردم ایران گزینه‌های کم و خیلی کم، و ۶/۹ درصد گزینه‌های زیاد و خیلی زیاد را انتخاب کرده‌اند. در ادامه همین گزارش آمده است که ۲/۷۶ درصد مردم ایران معتقدند که زندگی آنان کم و خیلی کم تحت تاثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی است و جالب اینجاست که فقط ۹/۴ درصد پاسخ‌گویان زیاد و خیلی زیاد به این شبکه‌ها اعتماد دارند. همچنین ۶/۵۸ درصد مردم خیلی کم ۵/۲۱ درصد کم، ۵/۱۴ درصد متوسط، ۲/۴ درصد زیاد و ۲/۱ درصد خیلی زیاد با کسانی که در شبکه‌های اجتماعی آشنا می‌شوند، در دنیای واقعی ارتباط برقرار می‌کنند. از اعضای شبکه‌های اجتماعی مجازی خواسته شد که اعلام کنند محتوای گروه‌های یا کانال‌هایی که عضو هستند، بیشتر چه موضوعاتی دارد. در این سوال، پاسخ گویان این امکان را داشتند که از بین گزینه‌های موجود سه گزینه را انتخاب کنند. بر این اساس، ۳۵ درصد پاسخ گویان اعلام کردند در کانال‌ها یا گرو‌ه‌هایی که عضو هستند، بیشتر مطالب علمی رد و بدل می‌شود. در رتبه‌های بعدی اخبار خانوادگی است با ۳۲درصد، اخبار و تحلیل‌های سیاسی با ۲۸ درصد، طنز و جوک با ۲۴ درصد، آشپزی با ۱۶ درصد، مطالب ورزشی با ۱۴ درصد، موسیقی هم با ۱۴ درصد مطالب ورزشی با ۱۴ درصد، موسیقی هم با ۱۴ درصد، مطالب دینی با ۱۲ درصد، خرید و فروش و بازار با ۹ درصد و مسائل جنسی با ۲ درصد. گفتنی است که سال گذشته حدود ۶۷ درصد مردم گفته بودند طنز و جوک جزء سه موضوع اصلی آنان در فضای مجازی است. اما امسال این میزان کاهش چشمگیری داشته است. در سوالی دیگر، در همین زمینه از پاسخ گویانی که عضو تلگرام هستند، پرسیده شد چه مطالبی را بیشتر بازفرست می‌کنند. این دسته از پاسخ گویان نیز این امکان را داشتند تا سه گزینه را پاسخ دهند. ۸/۲۸ درصد کاربران تلگرام گفته‌اند بیشتر، مطالب علمی را بازفرست می‌کنند، ۲/۲۰ درصد طنز و جوک، ۹/۱۳ درصد اخبار و تحلیل‌های سیاسی و ۷/۱۱ درصد اخبار خانوادگی را ارسال می‌کنند ۱/۱۹ درصد هم گفته‌اند هیچ مطلبی را باز ارسال نمی‌کنند. در ادامه دو پرسش قبلی، از کاربرانی که مطالبی را بازفرست می‌کردند، سوال شد که تا چه حد صحت و سقم مطالب ارسالی را بررسی می‌کنند، ۹/۷ درصد نیز به این سوال پاسخ نداده‌اند. در بخش دیگری از این نظرسنجی، درخصوص چگونگی نگرش مردم به شبکه‌های اجتماعی پرسیده شده که ۴۱ درصد شان این شبکه‌ها را در مجموع مفید و ۴۸ درصد آنان بیشتر آسیب رسان معرفی کرده‌اند. ۱۱ درصد نیز در این زمینه نظری نداشته‌اند. اگر فقط کسانی در نظر گرفته شوند که از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، ۵۴ درصد شان آن را مفید و ۴۳ درصد آن را آسیب رسان ارزیابی کرده‌اند. با این حال، در مجموع و براساس نتایج نظرسنجی ایسپا در خرداد ۱۳۹۷ و ۶۶ درصد مردم حداقل از یکی از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. از این میان ۷/۴۶ درصد از شبکه‌های اجتماعی خارجی و ۹/۳ درصد نیز از شبکه‌های اجتماعی داخلی استفاده می‌کنند ۱/۱۴ درصد هم از شبکه‌های اجتماعی داخلی و هم خارجی استفاده می‌کنند. نزدیک به ۴۰ درصد مردم نیز از کیفیت شبکه‌های اجتامعی مجازی داخلی اعلام رضایت کرده‌اند ۵۰ درصد اعلام نارضایتی کرده و ۸/۱۰ درصد نیز به این سوال پاسخی نداده‌اند. هتروتوپیای ایرانی همه آرمان‌های انسانی جامعه ایرانی را در خود ندارد؛ اما تلاش مردم را برای زندگی بهتر در «دیگر فضا»ی ایرانی به نمایش می‌گذارد.

دانش آموخته

• محمد آقاسی

  معاون نظارت و ارزیابی ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی