چکیده

ضرورت ها و اهداف تدوین این کتاب عبارتنداز: ۱٫ به دست آوردن گزارشی دربارة بخشی از پیامدهای هجوم گسترده مغولان. ۲٫ به دست آوردن نمایی کلی از یکی از مقاطع مهم تاریخ شیعه که به طور نسبی مورد غفلت قرار گرفته است؛ با تکیه بر حیات فرهنگی و اندیشه های سیاسی شیعه در این دوره. ۳٫ به دست دادن تصویری به نسبت روشن از تلاش علمای شیعه برای بهره برداری از یک فرصت استثنایی برای پژوهش بیشتر پیرامون اندیشه های شیعه و پراکندن آن. ۴٫ به دست دادن گزارشی دربارة نمونه ای از سازگار شدن اندیشة سیاسی شیعه با شرایط متحول و دگرگون شوندة زمان و مکان چگونگی آن. ۵٫ نشان دادن بخشی از ریشه های تاریخی انقلاب اسلامی در ایران و پاسخ به بخشی کوچک از انبوه پرسش ها و ابهام ها درباره جنبه های مختلف تشیّع که پدیدآورندة بزرگترین حادثه سیاسی ـ فرهنگی دهه های پایانی قرن بیستم به شمار می آید. نویسنده هنگام تحقیق و بررسی، پرسش های فراوانی در ذهن داشته است. مهمترین پرسش محقق، «زمینه های فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی گسترش تشیع با آموزه هایی از تصوف در مقطع تاریخی پیش از قرن دهم چه بوده است؟ این پرسش محور اصلی این کتاب را شامل می شود. روش تحقیق در این کتاب، روش تاریخی است که ترکیبی از روشهای تحلیلی (کشف روابط علّی و معلولی پدیده ها) و وصفی را در دل خود نهفته دارد. برای گردآوری اطلاعات از روش مطالعات کتابخانه ای و تنها برای وصف بعضی بناهای تاریخی از روش مشاهده استفاده شده است. کتاب از هفت فصل به شرح زیر منتشر شده است: فصل اول: کلیات. در این فصل نویسنده به مباحثی در زمینه تاریخ شیعه ، بررسی منابع و بررسی اجمالی اوضاع سیاسی در این دوران پرداخته است. فصل دوم: گزارش و تحلیلی از تألیفات شیعی در این دوران. در این فصل کتاب های تألیفی شیعیان در هفده شاخه از شاخه های علوم بر اساس تقسیم بندی های مسلمانان بررسی شده است. در این بخش جایگاه علوم در میان شیعیان و نقش آنها در نوآوری ها و تحولات آن و معرفی شخصیت های شاخص هر رشته از علوم به گونه ای مفصل بحث شده است. فصل سوم: فعالیت های آموزشی. اهتمام علمای شیعه به مبحث آموزش، روشهای آموزشی آنان، مکانهای آموزش، مراکز آموزشی و معرفی اساتید برجسته این مراکز از مهمترین مطالب این فصل است. فصل چهارم: ابنیه و اوقاف. در این فصل تعداد زیادی از بناهای ویژه شیعیان شامل: مزار و آرامگاه علمای بزرگ شیعه و سادات، امامزاده ها و مراکز وقفی معرفی شده است. به این ترتیب که ابتدا نام شهرها را ذکر کرده و در هر شهری مراکز شیعی آنرا معرفی کرده است. فصل پنجم: جریان های فکری ، سیاسی و اجتماعی متأثر از تصوف. گرایشهای مختلف فکری شیعیان در حوزه علوم مختلف کلامی و فقهی و تفسیری و … فعالیتها و نوآوریهای علمای شیعه در آن روزگار از محوری ترین مباحث این فصل است. موضوع این فصل از کتاب آن دسته از گرایش های فکری است که بر پایه مبانی خاص هستی شناسی در قالب جریان های فکری و اجتماعی نمود یافته است. بیشتر جریانهای فکری و اجتماعی در این عصر با تعالیم صوفیه همراه و در ارتباط بوده است. جنبش هایی مانند: سربداران، مرعشیان، حروفیان، صفویان، نور بخشیه و … . فصل ششم: روابط متقابل شیعیان و سنیان. نویسنده هدف از نگارش این فصل را نشان دادن روحیه و رفتار همسازگرایانه شیعیان نسبت به اهل سنت در این دوره با محوریت محبّت به خاندان پیامبر(ص) بیان کرده است. فصل هفتم: اندیشه سیاسی. بنا به نظر نویسنده اندیشه سیاسی در مفهوم عام و گسترده خود دربردارنده هر نوع تفکر و دیدگاه درباره مبانی، ابعاد، اجزا، سازوکار به کار بستن و عوامل مؤثر بر قدرت سیاسی در جامعه است. این عنوان که در تمدن اسلامی راه یافته تحت عناوینی دیگر در متون مختلف دیده می شود. مباحثی مانند خلافت و حکومت، مشروعیت، بیعت، شورا و مباحثی از این قبیل که در منابع آمده است در این فصل بدان اشاره شده است. آنچه این کتاب درباره مبانی تحول شیعه در فاصله زمانی «سقوط بغداد تا روی کار آمدن صفویه» بدان دست یافته است، عبارت از «پایبندی به مبانی اصلی فکری به ویژه اندیشه امامت»، «تکیه بر روش و تلاش علمی برای شناساندن و گستراندن تشیع»، «حفظ روحیه همسازگرایانه و تعامل فکری با دیگران به ویژه اهل سنت» است.

استاد

• محسن الویری

  استاد و مدیر گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام