چکیده

موضوع اثر حاضر، بررسی فلسفی، قرآنی و روایی امکان یا استحاله تناسخ و بررسی دیدگاه فلاسفه و اندیشمندان اسلامی در این زمینه است. نویسنده، ابتدا به معناشناسی تناسخ در لغت و اصطلاح پرداخته و معنای نفس، انواع نفس، مصادیق تناسخ، انواع تناسخ نفس انسانی، رابطه تناسخ با معاد و نسبت تناسخ رجعت و منبع را مورد بحث و بررسی قرار داده و پس از آن، ادله قائلین و منکرین تناسخ را به تفصیل بیان کرده است. وی کتاب را به شیوه درس نامه، جهت استفاده دانشجویان و محققان فلسفه اسلامی تدوین کرده و پس از پایان هر فصل، یک جمع بندی از مباحث کتاب در آن فصل، ارائه نموده است. نگارنده، نخست دیدگاه های گروه هایی را مطرح کرده که به تناسخ باورداشتند، به این معنا که معتقد بودند که روح بسیاری از انسان ها پس از مرگ به ابدان عنصری سایر انسان ها منتقل میشود و حیاتی دوباره را آغاز میکند. وی در این باره به عقاید هندوان و بودائیان، که گرایشی توحیدی ندارند، اشاره کرده و دیدگاه برخی از پیروان ادیان توحیدی، که قائل به تناسخ نفس هستند، را نیز منعکس کرده است. وی سپس ادله قائلین به استحاله تناسخ، که عمدتا از فلاسفه اسلامی هستند، را نقل کرده و قبول مسئله تناسخ را از دیدگاه فلاسفه اسلامی معارض با بسیاری از اصول عقلی و نقلی در باب معاد دانسته و برخی از ادله آن ها را مستدل و برخی دیگر را ضعیف شمرده است. وی نظریه سومی، که آن هم مبتنی بر استحاله و عدم امکان تناسخ است، را مطرح کرده که از نظر وی، تناسخی که جای گزین معاد شود و ثواب و عقاب را به حلول ابدان دیگر بداند، امکان وجود دارد، ولی معنای وقوع چنین تناسخی آن نیست که ما منکر معاد و اقتضائات آن شویم؛ زیرا اعتقاد به چنین معنایی ملازم با کفر و خروج از اعتقاد صحیح اسلامی است. نویسنده در ادامه، به بازتابها و نتایج قائل شدن به تناسخ اشاره کرده و به این نتیجه میرسد که ضرورت هیچ یک از اقسام تناسخ مطلق، صعودی و نزولی اثبات نشده و ادله اقامه شده از اثبات آن ناتوانند. وی در عین حال مدعی شده است که استحاله هیچ یک از اقسام تناسخ، نه عقلا اثبات میشود و نه ادله نقلی میتواند امکان آن را به کلی نفی کند و بسیاری از ادله ارائه شده بر استحاله تناسخ، تنها بر عدم وقوع آن دلالت دارد و این مسئله امکان وقوع آن را با هیچ مشکلی روبه رو نمیکند. از دیدگاه مادی، احیای مردگان در دنیا، احیای آنان در قیامت و احیای مردگان بر اساس آموزه رجعت، که یکی از معتقدات شیعه امامیه است، با جسم عنصری میباشد و به نوعی به تناسخ باز میگردد؛ چنانکه بر همین اساس، تحقق عالم نیز مانعی ندارد.

استاد

• محمدتقی یوسفی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام