چکیده

مقدمه انگیزه مطالعات جریان شناسی فکری و سیاسی ایران معاصر، کافی است تا ذهن هر پرسش گری را به سوی عبدالکریم سروش و حلقه کیان متمایل کند؛ حلقه ای که نقش بسیار مهمی در میان جریان روشنفکری ایران در دهه هفتاد داشت و سرانجام توانست به مدد سایر گروه های سیاسی، زمینه ای برای حضور در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶ کسب کند و پیروز این رقابت شود. حلقه کیان متشکل از برخی نیروهای فکری، سیاسی و اجرایی در حاشیه نشریه کیان بود و به ظاهر با تعطیلی این ماهنامه در سال ۱۳۷۹ از هم پاشید؛ اما به اعتقاد برخی تحلیل گران، به واسطه نفوذ سیاسی - اجتماعی مرشد معرفتی این جریان یعنی دکتر عبدالکریم سروش در میان برخی مسئولان و کارگزاران دولتی و حمایت های مالی برخی نهادهای دولتی از آنها، اعضای آن همچنان در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران دهه هشتاد فعال و تأثیر گذار بودند؛ به گونه ای که در وقایع پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم در سال ۸۸، نوک پیکان بیشترین اتهامات به سوی آن حلقه نشانه رفت؛ زیرا اعضای اصلی و فرعی آن هر یک به نحوی در فتنه ۸۸ زمینه سازی با نقش آفرینی کردند. بی شک اعضای حلقه كيان با ایجاد یک تشکل فکری - فرهنگی به هم افزایی در قدرت و توان فکری - اجتماعی دست یافتند و از این طریق توانستند در برهه ای از زمان، میان جوانان و دانشجویان به طور گسترده، نفوذ کنند و با کمک سایر گروه های سیاسی داخلی، زمينه جنبشی اجتماعی را در یک مقطع زمانی پدید آورند. اعضای این حلقه به سبب حضور فعال در عرصه هایی همچون روشن فکری دینی، مطبوعات، جنبش دانشجویی، تألیف و ترجمه متون فلسفی - کلامی و سیاسی - اجتماعی، نفوذ در میان تحصیل کردگان خارجی، نفوذ در میان برخی نوگرایان حوزوی، حضور فکری و نگاه فیزیکی در نهادهای دولتی همچون وزارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران، مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری و ... نقش بسیار زیادی در تغییر و تحول فکر و رفتار ایرانی پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران داشتند؛ از این رو بررسی زمینه های فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ظهور و بروز آن حلقه و تبیین ابعاد فکری و سیاسی آن و نقش آن در تحولات ایران ضرورتی انکارناپذیر است. اعضای حلقه کیان از کنش گران فعال در سه دهه انقلاب کبیر اسلامی بودند که در تولید گفتمان فکری اصلاحات و ایجاد دوم خرداد نقش مهمی داشتند. برخی از آنها جزو نیروهای جوان و تندرویی محسوب می شدند که در بستر انقلاب رشد کردند. پس از گذشت یک دهه از انقلاب، کم کم از آرمان های انقلابی خود فاصله گرفتند و زمینه سوء استفاده ضد انقلاب و معاندان را از توان فکری و دغدغه های اجتماعی خود فراهم کردند. این پژوهش سعی دارد این واقعیت را محترم بشمارد که همه جریانهای فکری و اجتماعی، باطل صرف نیستند. بی تردید هر جریان فکری، خود آگاه یا ناخودآگاه، آثار مثبتی برای جامعه، تاریخ، فکر و اندیشه داشته است؛ اما خوبی ها و آثار آنها سبب چشم پوشی از خطاها نیست و همواره باید به مثبت» و «منفی» را با یکدیگر نگریست و آنها را در کفه ترازوی عدالت و انصاف سنجيد. حلقه کیان هم از این معادله، مستثنا نیست و چنان که خواهد آمد این اثر به پیچیدگی تحولات اجتماعی و کثرت عوامل آشکار و پنهان در بروز آنها عنایت دارد؛ از این رو همواره بر این مطلب اذعان می کند که افزون بر عامل انسانی، شرایط و مقتضیات زمان و مکان نیز بر کنش گران عرصه فرهنگ و سیاست تأثیر می گذارد. این اثر، روش تحلیلی خود را بر اساس روش تاریخ نگاری اندیشه برگزیده است. این روش نه یک روش صرفا منطقی و تحلیل گزاره ای از حیث معناداری و یا صدق و کذب یا حقیقت و واقعیت داشتن و نفس الامری است . که البته در جای خود، امری ضروری و نهایی است - بلکه پژوهشی با رویکرد تحلیل تاریخی از نوع تاریخ نگاری اندیشه ای ذیلی تاریخ فرهنگی محسوب می شود؛ یعنی بر اساس این پیش فرض طی طریق کرده است که هر اندیشه، خاستگاهی داشته و از جایی پدید آمده است؛ به عبارت دیگر، مبنای این روش، آن است که اندیشه ها و رفتارها در انزوا و خلا ایجاد نمی شود؛ بلکه نسبتی با زمینه و زمانه فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خود دارند؛ از این رو در بررسی یک جریان اجتماعی، هم باید به شرایط و اقتضائات محیط و جامعه توجه کرد و هم به توانایی، استعداد، انگیزه و مهارت کنش گران آن توجه داشت.) بر اساس شیوه مذکور، عبدالکریم سروش و حلقه کیان نیز نشان گر مقطعی از حیات روشن فکری در ایران است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ملت ایران و استقرار نظام جمهوری اسلامی شکل گرفته است. آنان به تدریج، دوران انقلاب را كن تمام شده انگاشتند و با گذار از اندیشه های انقلابی، در صدد ارائه طرح جدیدی بودند که مستلزم کوشش های نو و حتی اتخاذ تعریفی تازه از انسان، جامعه و دین بود. عقاید اصلی حلقه کیان، محصول اندیشه های سروش در حوزه معرفت دینی و اندیشه سیاسی است؛ حتی برخی تحلیل گران خارجی و ایرانی کوشیده اند سروش را محور تحولات سیاسی ایران در دهه هفتاد و عامل مهمی در پیروزی سید محمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری در دوم خرداد ۱۳۷۶ و یکی از شخصیت های اصلی دوران اصلاحات معرفی کنند. برخی نیز با نگاهی افراطی و غير واقع بینانه، گام را فراتر گذاشته و وی را «مارتین لوتر اسلامی دانستند؛ به گونه ای که حتی خبرنگار و تحلیل گر امریکایی، خانم «رابین رایت» نیز با انقلابی خواندن سروش، تحولات فکری او را نشانه ای از تحولات ریشه ای در انقلاب کبیر اسلامی ایران معرفی می کند و می نویسد: «تحول و استحاله سروش در واقع از بسیاری جهت ها سرگذشت خود ایران است.» بدین جهت، شناخت دقیق اندیشه ها و منابع فکری سروش و آشنایی با تحولات فکری او، از لوازم اصلی شناخت ماهیت روشن فکری پس از انقلاب است. بررسی تفصیلی افکار و آثار و سیر تحولات فکری و شخصی سروش در مقاطع مختلف حیات وی، راه گشای برخی پرسش های پیرامون آن خواهد بود؛ از جمله اینکه: راز تحولات فکری و رفتاری سروش در چیست؟ چرا روشنفکری دینی پس از گذشت هشت سال از پیروزی انقلاب، بار دیگر متولد شد؟ چرا حلقه کیان شکل گرفت؟ چرا این حلقه در مدت کوتاهی، مورد اقبال قشر وسیعی از جوانان و دانشگاهیان واقع شد؟ چرا پس از گذشت یک دهه، ستاره اقبال او به تاریکی رفت و از اقبال عمومی به سروش و حلقه کیان کاسته شد؟ و سرانجام، چرا انسان به مسیری رفتند که خلاف جهت حرکت عظیم ملت ایران بود؟ البته در زمینه تاریخ اندیشه ها اگر کسی بخواهد اثری در حد کمال پدید آورد، در واقع، خیال خام در سر می پرورد.»" پس نباید آرزوی نگارش اثری کامل همراه با ورود به حوزه های مختلف داشت. بنابراین در این پژوهش، با انتخاب عبدالكريم سروش و مجموعه حلقه کیان (نه تک تک افراد)، حیات فکری و رفتاری آنان در شش مرحله از «بروز» تا «روی کار آمدن دولت اصلاحات» بررسی خواهد شد. البته اشاره ای هر چند کوتاه و گذرا به تاریخ روشن فکری در جهان غرب و جهان اسلام و ایران، مقدمه ای بسیار مهم و ضروری است؛ زیرا روش و حلقه کیان، ادامه جریان روشن فکری مدرن است؛ از این رو بخش نخست این کتاب به پیشینه روشن فکری در غرب، جهان اسلام و ایران می پردازد و در بخش دوم است که به طور مفصل از تطورات فکری و رفتاری عبدالکریم سروش و حلقه کیان سخن به میان می آید. مطلب آخر اینکه، تمامی این مباحث برای تخریب یا ترمیم چهره فرد یا گروه خاصی نگاشته نشده است؛ بلکه هدف اصلی آن باز خوانی تاریخ اندیشه و تفکر روشن فکری دینی با محوریت عبدالکریم سروش و حلقه كيان در مقاطعی از تاریخ انقلاب اسلامی است، تا نیروهای جوان و فرهیختگان آینده بتوانند از آن عبرت گرفته، بر قدرت تحلیل سیاسی خویش بیفزایند.

دانش آموخته

• سید مهدی موسوی