چکیده

مصاحبه ای با نویسنده کتاب : نویسنده کتاب مساجد بزرگ جهان اسلام در گفت‌و‌گو با ایکنا؛ به تبیین این مسئله پرداخت که چرا بسیاری از مساجد در سطح جهان اهمیت و کارکرد زمان صدر اسلام خود را از دست داده‌اند و عنوان کرد: عوامل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، عوامل داخلی و خارجی و ... در این مسئله نقش دارند اما به غیر از عوامل خارجی از مسجد که تلاش دارند نقش مسجد را کم‌رنگ کنند و یا خود را در نقش مسجد سهیم می‌دانند و می‌خواهند بسیاری از خاصیت‌های مسجد را تصاحب کنند، برخی از علت‌ها هم به خود مساجد باز می‌گردد. وی ادامه داد: مساجد ما در حال حاضر تبدیل به نمازخانه شده‌اند و هر چه به شهرهای بزرگ‌تر و مهم‌تر در کشور نگاه می‌کنیم شهرهایی که از نظر علمی، سیاسی و اجتماعی جایگاه مهم‌تری دارند، می‌بینیم مساجد آنها بیشتر به سمت تبدیل شدن به نمازخانه رفته و نقش محیطی خود را از دست داده‌ است. نویسنده کتاب «کارکرد اجتماعی اماکن مذهبی تهران در دوران قاجار» با اشاره به کارکردهای مساجد در گذشته، گفت: اگر به ۲۰۰ سال پیش بازگردیم مساجد محل‌هایی بودند که اکثر نیازهای معنوی و حتی مادی محل خود را تأمین می‌کردند. یعنی مساجد آب‌انبار، دارالشفاء، بازارچه، مدرسه و ... داشتند و مردم با رفت و آمد به مسجد نیازهای معنوی، دانشی، فکری و روانی‌شان تأمین می‌شد و محیط مساجد هم روح‌بخش بودند. همه اینها موجب شده بود مردم با مساجد مأنوس باشند نه اینکه موقع نماز وارد مسجد شوند و بعد از اقامه نماز هم مسجد را ترک کنند؛ قبل از نماز مردم در مساجد حضور داشتند و گفت‌وگوهای آنها شکل می‌گرفت. وی افزود: در گذشته با توجه به اینکه مساجد هم حوزه علمیه داشتند و در حوزه‌های علمیه هم علومی مثل فلسفه، ریاضیات، نجوم و ... تدریس می‌شد و هم مدارس در کنار مساجد ایجاد شدند، مردم با افرادی همنشین می‌شدند که هم اطلاعات دینی بالایی داشتند و هم اطلاعات علمی گسترده، اطلاعات مردم مدام به روز می‌شد. اما مساجد کنونی به شکلی شده‌اند که اصلاً نمی‌شود بیش از یک ساعت آنجا ماند. بارها شده است که برای نماز خواندن ماشین نمازگزاران جریمه شده است یا مجبور شده‌اند در فاصله‌های بسیار دور ماشین خود را پارک کنند. یا مثلاً مردم باید یک ساعت در راه باشند تا ۲۰ دقیقه بتوانند در مسجد نماز بخوانند. همه این مسائل در مأنوس بودن مردم با مساجد تأثیر داشته و موجب کاهش نقش مساجد در جامعه شده است. این استاد حوزه و دانشگاه به اهمیت نقش امام جماعت در مساجد نیز اشاره و اظهار کرد: زمانی امام جماعت بودن جایگاه بالایی در بین روحانیان به حساب می‌آمد و یک روحانی ساعت‌ها در مسجد و در کنار مردم حضور داشت و به مشکلات شخصی مردم رسیدگی کرده و سعی می‌کرد در دسترس مردم باشد اما اکنون اینگونه نیست و مردم حتی در برخی از مساجد روحانی برای اقامه نماز جماعت ندارند، چه برسد به اینکه ارتباط قوی بین مردم و امام جماعت برقرار‌ شود. نهادهای فعال در مساجد باید خود را با مسجد تطبیق دهند وی عامل سومی که نقش مساجد را فروکاسته و مشغول خودش کرده است را تنوع مدیریت در مساجد دانست و گفت: کارکرد اصلی مسجد رهبری فکری و معنوی جامعه است. ولی اکنون کلاس‌های ورزشی، صندوق قرض‌الحسنه، کتاب فروشی و ... در مساجد ایجاد شده است و وقتی به مساجد وارد می‌شویم برای انجام یک کار باید با چندین نفر هماهنگ کنیم که بعضی وقت‌ها این هماهنگی‌ها هم ایجاد نمی‌شود. تمامی نهادهایی که اکنون در مسجد فعال هستند باید بدانند که مسجد یک رسالت مهم دارد و آنها هستند که باید خود را با مسجد وفق دهند نه اینکه بخواهند مسجد را با خود وفق دهند. بارها دیده شده که برای کتابخانه مسجد یک فضای خوب با نور و تهویه مناسب در نظر گرفته شده و فضای نامناسب برای حضور نمازگزاران اختصاص یافته است. آیا اسلام برای مساجد نقش بین‌المللی قائل است؟/ کارکردهای سلسله مراتب ثواب مساجد حجت‌الاسلام قرائتی ادامه داد: از سوی دیگر متولیان مساجد باید متناسب با نیازهای محله و محیط خودشان برنامه ریزی کنند یعنی باید نیازسنجی برای استفاده از امکانات مسجد برای مهم‌ترین نیاز محله صورت گیرد اما بارها دیده شده که مسجد یک محل، علی رغم کم بودن بودجه وسیله‌ای خریده که مورد نیاز ضروری مراجعان مسجد نبوده و یا کلاس‌ها و برنامه‌هایی در مسجد برگزار می‌شود که مورد استقبال مردم قرار نمی‌گیرد و همه این موارد نقش مسجد را کاهش می‌ دهد و نسبت به محیط بی‌تفاوت و خنثی می‌کند. وی در پاسخ به این سؤال که با وجود تمامی این مشکلات آیا برای مساجد یک وظیفه بین‌المللی در اسلام تعریف شده است؟ گفت: بله؛ عمومی‌ترین، فراگیرترین و بین‌المللی‌ترین مناسکی که مسلمانان باید برگزار کنند حج است؛ مناسکی که در یک مسجد برگزار می‌شود. حتی خداوند تشویق نکرده بلکه حضور در حج را واجب کرده است. پیامبر(ص) هم در روایتی فرموده‌اند که کسی که به حج بیاید و به زیارت من نیاید در حق من جفا کرده است پس زیارت پیامبر(ص) هم در مسجد‌النبی با یک مقیاس کوچک‌تر همان کارکرد بین‌المللی مسجد‌الحرام یعنی اجتماع مسلمانان از همه جای جهان را انجام می‌دهد. چرا نمازخواندن در مساجد جامع ثواب بیشتری دارد مدیر بخش پاسخگویی مکتوب مرکز ملی پاسخ گویی به سؤالات دینی افزود: خداوند برای مساجد نظامی قرار داده است که نشان دهنده اهمیت نقش اجتماعی و بین‌المللی آن است. نظامی که بر اساس آن ثواب حضور در مساجد مختلف متفاوت است و بیشترین فضیلت و ثواب برای حضور در مسجد جامع هر شهر در نظر گرفته شده و حتی اعتکاف هم در این مساجد باید برگزار شود. وی ادامه داد: ثواب نماز در مساجد جامع چندین برابر سایر مساجد است. بعد مساجد محله، بازار، مساجد قبیله‌ای، مساجد قومی و ... که یکی از حکمت‌های تعیین چنین ثواب‌هایی سوق دادن مردم به حضور در مساجد عمومی‌تر است. یعنی نماز در مسجد محل ثواب کمتری از اقامه نماز در مسجد جامع شهر دارد که افراد از گروه‌ها و مناطق مختلف به این مسجد می‌آیند و اسلام با این کار می‌خواهد مساجد را نقطه اجتماع قرار دهد. این استاد حوزه دانشگاه با تأکید بر اینکه در دوران پیامبر(ص) و حتی خلفا مهم‌ترین بخشنامه‌ها، قوانین و رخدادها در مسجد جامع هر شهر گفته می‌شد، اظهار کرد: حتی وقتی می‌خواستند روستایی را به یک شهر ارتقا دهند در آن روستا مسجد جامع تأسیس می‌کردند و یا منبر نماز جمعه به آن مسجد داده می‌شد و گفته می‌شد فلان شهر از فلان تاریخ دارای منبر جمعه شد. یعنی ملاک رده بندی شهرها و محله‌ها برای دولت‌ها داشتن مسجد جامع و منبر نماز جمعه بود و اگر شهری مسجد جامع و منبر نماز جمعه نداشت شهر محسوب نمی‌شد. چرا که آن شهر محل و ابزاری برای اطلاع رسانی به مردم، ایجاد انسجام در بین مردم و ... نداشت. سوئیت‌های مساجد کشورهای غیر اسلامی چه کارکردهایی دارد وی تصریح کرد: هنوز هم در بسیاری از کشورهای اسلامی مساجد محل انسجام و اتحاد ملی و انجام مناسبات اجتماعی است در بسیاری از کشورهای غیر اسلامی نیز اگر بخواهید برای خرید گوشت یا یک محصول اسلامی اقدام کنید اولین جایی که به آن مراجعه می‌کنید مسجد است که پیرامون آن فروشگاه‌های حلال وجود دارد. در اکثر مساجد نیز سوئیت‌هایی وجود دارد که مسلمانان تازه وارد برای اینک با فضای شهر جدید آشنا شوند و ارتباط برقرار کنند چند روزی را در آنجا می‌مانند تا به فضای شهر جدید عادت کنید. حجت‌الاسلام قرائتی در پایان گفت: این کارکردها هنوز در کشور ما برقرار نشده و جای کار دارد. هم امام جماعت‌های ما باید بدانند که کار و مسئولیت مهمی بر عهده دارند و باید وقت بیشتری برای مساجد بگذارد و هم با نگاه گسترده‌تر به کارکردهای مساجد در جهان و صدر اسلام باید تلاش کنیم کارکرد‌های مساجد در عصر حاضر احیا شود.

استاد

• حامد قرائتی

  عضو هیات علمی گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم (ع)