چکیده

این تحقیق درصدد بررسی اندیشه یکی از اندیشمندان یعنی سید جمال الدین اسدآبادی درباره تغییر اجتماعی است. از این رو، هدف این مطالعه بازسازی معما و مساله سید جمال، طبق مدل چهارجانبه تغییر سیاسی توماس اسپریگنز است که در آن علل تغییر جامعه از وضعیت مطلوب به وضعیت نامطلوب. به عبارت دیگر بررسی مسائل و آسیب های جامعه معاصر سید جمال الدین، عوامل و علل آن مسائل، راهکارهای حل آن مسائل و سرانجام طرح و ترسیم جامعه و وضعیت مطلوب در نظر وی به خوبی از یکدیگر تفکیک می شود. برای فهم اندیشه تغییر در افکار سید جمال الدین اسدآبادی، نخستین سوالی که باید به آن پرداخت این است که مشکلات جامعه از نظر سید چیست. و چه نارسایی و بی نظمی مشخصی را می خواهد درمان کند. به نظر سید جمال الدین، بحران هایی که موجب شده اند وی درصدد شناخت، کشف علل و یافتن راه حل آنها برآید، به صور فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ظاهر شده بودند. بررسی تغییرات اجتماعی براساس نظریه اجتماعی هر اندیشمندی امری ضروری است. بسیاری از تغییرات اجتماعی در نظریه های اندیشمندان مسلمان، از جمله سید جمال الدین اسدآبادی، با تغییر در آرمان های فردی و اجتماعی تحلیل می شوند. براساس این تحلیل ها، تغییرات اجتماعی، تغییراتی در آرمان ها هستند، یعنی تغییراتی اند که در آرمان انسان ها به سبب تغییر در اندیشه و اراده آنها به وجود آمده است. افزون بر این، عامل حرکت تاریخ طبق این رویکرد، همان تغییر محتوای درونی انسان، یعنی اندیشه و اراده اوست. اگر آرمان ارتباط انسان با دیگران و با خدا محافظه کارانه باشد و براساس عادت، خواست ستمگران و شهوت انسان شکل گرفته باشد، اعضای جامعه باید براساس ارزش های دینی، در اوضاع اجتماعی دست برند، و بکوشند جامعه و نظام آن را دگرگون سازند. به همین دلیل، دین عنصر سودمند و ضروری زندگی اجتماعی است. این همان کاری است که سید جمال الدین درصدد انجام آن بود. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که در این نوع تحلیل ها، هرنوع دگرگونی و تغییر، سبب از هم گسیختگی اجتماعی نمی شود. دگرگونی ای سبب از هم گسیختگی و اختلال اجتماعی می شود که در راستای آرمان های اجتماعی نباشد. این نوع تغییرات به طور مسلم، نه تنها برای جامعه و عناصر سازنده اش؛ بلکه برای افراد جامعه نیز یک نوع تهدید است. در این صورت اگر نهادهای اجتماعی دستخوش از هم گیسختگی شوند، مردم به احتمال زیاد آسیب خواهند دید و آسیب دیدن مردم نیز نابسامانی اجتماعی به بار خواهد آورد. در نهایت این که سید جمال الدین در طرح خود برای جامعه مطلوب امیدوار بود که نظم بازسازی شده دو ضعف جامعه موجود را رفع کند. این نظام باید هم از استبداد (یعنی قدرت بیش از حد حکومت) و هم از هرج و مرج (یعنی از هم گسیختگی یک جامعه به علت نبود حاکمیت دولت) جلوگیری کند. طرحی که سید جمال الدین از جامعه مطلوب ارائه می دهد، تصویر جامعه ای بود که در از بین بردن نابسامانی های حساس اجتماعی که سید جمال الدین تجربه کرده بود، توانا است. جامعه مبتنی بر عدالت که سید جمال مجسم کرده، بینش او از جامعه ای بود که در آن اتحاد و نظم، جای هرج و مرج داخلی را می گیرد. جامعه ای است که در آن به مردمان به جای بدنام شدن احترام گذاشته می شود. این جامعه هم استوار است و هم آزاد. این کتاب در هشت فصل تنظیم شده تا کمکی باشد در ارائه بازشناسی و فرمول بندی اندیشه تغییر اجتماعی در اندیشه سیدجمال الدین. کلیات، روش تحقیق چارچوب نظری و مدل تحلیل، شخصیت روش آرمان و آثار سیدجمال الدین اسدآبادی، آسیبهای جامعه اسلامی، ریشه مسائل و آسیب های اجتماعی، راهکارهای اصلاح جامعه، جامعه بازسازی شده و خاتمه عناوین فصلهای این کتاب هستند. حکومت دینی، امانت، ایجاد سازگاری میان اسلام و مقتضیات عصر جدید، تفسیر مجدد مفاهیم اسلامی، آگاهی سیاسی، توسعه این جهانی، احیای فکر دینی و تغییرات اجتماعی، نقد و بررسی آرمانهای سیدجمال الدین اسدآبادی، علل درونی انحطاط جوامع اسلامی برخی مباحث طرح شده در کتاب هستند. منابع و مآخذ و نمایه ها پایان بخش این کتاب هستند.

دانش آموخته

• مجید کافی

  معاون پژوهشی و استادیار گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه