مسأله رابطه عقل و دین از کهنترین و پر سابقهترین موضوعات فلسفی و کلامی بوده که تاریخ بر سابقه دیرینه آن گواهی میدهد. از آنجا که کشف ترابط عقل و دین و یا تعارض آنها در بالندگی معرفت دینی و علمی و در نهایت کشف حقیقت، تأثیر بسزایی دارد لذا حکیم متأله آیتالله جوادی آملی، اهتمامی بلیغ به طرح این مسأله داشته و نظریات راهگشای خود را در این باب عرضه نموده است. از نگاه ایشان عقل جزئی از دین است و هرگز مقابل آن نیست، بنابراین فرض ناسازگاری آنها، نامعقول میباشد. آنچه ممکن است با عقل در ظاهر تعارض داشته باشد نقل است نه دین چرا که عقل در کنار کتاب و سنت منبع دین است. ایشان با نفی دیدگاههای افراطی و تفریطی به منزلت عقل یعنی نگاه میزان بودن یا مفتاح بودن آن نسبت به دین، عقل را مصباح شریعت و چراغ دین معرفی میکند که در کنار نقل، منبع معرفت بشر از دین و کاشف محتوای اعتقادی و اخلاقی و قوانین فقهی و حقوقی دین است. از این رو معرفت عقلانی از قلمرو معرفت دینی بیرون نمیباشد. از منظر ایشان تمامی مراتب چهارگانه عقل یعنی تجربی، نیمه تجریدی، تجریدی و ناب، داخل در هندسهی معرفت دینی بوده و لذا علم که محصول این مراتب چهارگانه است یکسره دینی میشود و چیزی به نام علم غیردینی باقی نمیماند. این رساله با تأکید بر دیدگاه ایشان به بررسی دین، عقل و رابطه آنها در اسلام و غرب پرداخته و در پی نیل به منزلت عقل در هندسهی معرفت دینی، ضمن برشمردن ارکان، مبادی و پیشفرضهای نظریه استاد جوادی آملی، به تحلیل و بررسی آن میپردازد. واژگان کلیدی: دین، عقل، نقل، وحی، رابطه عقل و دین، آیتالله جوادی آملی، علم دینی.
رئیس پژوهشکده حکمت اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سردبیر فصلنامه ذهن
دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام