چکیده

آرمان رهایی وجودی کهن دارد و تاریخ مشحون از تلاش برای رهایی است. هرگاه که انسان از وضعیت سلطه آگاهی یافته است، اندیشه‌ی رهایی نیز آشکار شده است. از آنجا که هر کنش ریشه در آگاهی دارد، همواره فیلسوفان اجتماعی با جست‌وجو از کنش و دانش رهایی‌بخش در پی دستیابی به گشودن راهی به سوی رهایی انسان بوده‌اند. این نوشتار با روش تطبیقی مسئله محور به سراغ اندیشه‌های طاهایی و طباطبایی می‌رود تا از طریق شناخت شباهت‌ها و افتراقات به شناختی عمیق‌تر از مسئله رهایی‌بخشی دست ‌یابد. در تفکر طاهایی رهایی‌بخشی ریشه در کنش، دانش و عقلانیت دینی دارد. از نظر طه، انسان با توغل در تجربه‌ی زنده‌ی دینی به عقلانیت نوینی دست می‌یابد که توانایی غلبه بر محدودیت‌های عقلانیت مجرد را دارد و متناظر با این عقلانیت، از «کنش تعارفی» و «دانش ائتمانی» به مثابه‌ی کنش و دانش رهایی‌بخش سخن می‌گوید. در تفکر طباطبایی اعتباریات به مثابه‌ی پروژه‌ی رهایی‌بخش فهم می‌شود. در تفکر طباطبایی اگر اسارت انسان ریشه در «اعتباریات طبیعت‌محور» دارد، رهایی‌بخشی ریشه در «اعتباریات فطرت‌محور» دارد. اعتباریات فطرت محور همان اعتباریات دینی هستند. عقلانیت اعتباری، عقلانیت رهایی‌بخش در تفکر طباطبایی است و «کنش مرابطی» و «حکمت تعالی‌یافته و تعالی‌بخش» به مثابه‌ی کنش و دانش رهایی‌بخش متناظر با عقلانیت اعتباری قلمداد می‌شوند. علی‌رغم اشتراکات در هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و ... توجه به نقش امام در رهایی‌بخشی تمایز عمده‌ی اندیشه‌ی طباطبایی از تفکر طاهایی است. در تفکر طباطبایی امام، محور کنش مرابطی است و این امام است که انسانِ گرفتارِ ظلمت را به روشنایی می‌رساند و پیوند میان عالم ملک و ملکوت را برقرار می‌سازد. رهایی امت اسلامی در ارتباط با اسارت زبانی معنا می‌یابد. و از آنجا که زبان ابزار اندیشه است؛ لذا امتی که با زبان دیگری سخن می‌گوید با عقل آنان نیز می‌اندیشد، در نتیجه چنین امتی گنگ و لال است که به مرور استقلال در اندیشه را نیز از دست می‌دهد و به تقلید در اندیشه نیز گرفتار می‌شود. برای رهایی امت اسلامی باید چرخش زبانی رخ دهد. رهایی امت اسلامی زمانی رخ می‌دهد که زبانی که از اندیشه پرده برمی‌دارد، از بند تقلید رها شود. همان گونه که در غرب رهایی با چرخش از زبان دین به فلسفه رخ داد ما معتقدیم برای رهایی بشر باید این چرخش به سوی زبان دین باشد. زبان دین، زبان رهایی‌بخش است؛ لذا کنش و دانش رهایی‌بخش امت اسلامی هویت دینی دارد. این دین است که از کنش تعارفی و کنش مرابطی، به عنوان کنش رهایی‌بخش سخن می‌گوید و دانش ائتمانی و حکمت تعالی‌یافته و تعالی‌بخش به مثابه دانش رهایی‌بخش امت اسلامی نیز هویت دینی دارد و همچنین مفهوم رهایی‌بخشی در پیوند با عبودیت خداوند معنا می‌یابد.

دانش آموخته

• سعید مقدم

استاد راهنما

• کریم خان محمدی

  استاد گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• علی اصغر اسلامی تنها

  استادیار گروه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام