چکیده

در جهان متغیر و پیچیده کنونی که فرصت‌ها اندک و محدودیت‌ها بسیارند، هر واحدی از نظام بین‌المللی در تلاش است با اتخاذ بهترین سیاست و تاکتیک اجرایی، و با کمترین هزینه، بیشترین سود و حداکثر امنیت را برای خود تأمین کند. با این توصیف، اندک اشتباه و قصوری چه در مرحله سیاستگذاری و چه اجرا، بویژه برای واحدی که در تقابل با نظام بین‌الملل قراردارد، غیر قابل جبران خواهد بود. جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظامی تجدیدنظر طلب، با وضعیتی به مراتب دشوارتر مواجه است؛ لذا میبایست بکوشد با برنامه ریزی، سیاستگذاری صحیح و اجرای مطلوب، و استفاده به هنگام از روزنه های نظام متعارض فعلی، اهداف متعالی نظام اسلامی را جامه عمل بپوشاند. افغانستان با موقعیتی استراتژیک، یکی از عرصه‌های فعالیت و صحنه شطرنج رقابت قدرت های بزرگ و واحدهای منطقه‌ای است که کمترین بی اطلاعی، سهل انگاری، تصمیم سازی غلط، یا نا بهنگام، میتواند نتیجه مسابقه را به نفع رقیب رقم بزند. متأسفانه مطالعه تحولات افغانستان بیانگر چنین وضعیتی برای ساختار تصمیم گیری سیاست خاجی و دیپلماسی کشور است. براساس این مفروض که سیاست خارجی ایران در افغانستان با چالشهای ساختاری و کارکردی روبرو بوده، و طرح این فرضیه که ناکارآمدی ساختارهای دیپلماتیک و سیاستگذاری خارجی ایران عامل اصلی این چالشها بوده است. با بررسی تفصیلی عناصر و عوامل تحدید کننده و تأثیرگذار بر روند تصمیمات سیاست خارجی جمهوری اسلامی، و بیان جهت گیری و نقش ملی ایران در افغانستان و واکنشها و اقدامات نهاد متولی سیاست خارجی کشور طی یک فرایند طولانی بیست ساله، مشخص گردید که در کنار عوامل خارجی و تا حدی خارج از کنترل، عامل اصلی چالشهای سیاست خارجی ایران در افغانستان، در دو حوزه ضعف‌های سازمانی و سیاستگذاری، و ناکارآمدی های اجرایی و هماهنگی متبلور است. در وجه اول نارسایی هایی چون نداشتن استراتژی برای اقدام، تعدد مراکز تصمیم گیرنده، و عدم متابعت از منافع ملی، و در وجه دوم، مشکلات سیاست خارجی میباشد. بر این مبنا، راهکارهای کلی همچون هماهنگ سازی، ایجاد توازن منطقی بین منافع ملی و مصالح اسلامی، قاعده مند سازی دوستی و دشمنی ها، تقویت مبانی قدرت ملی کشور و در خصوص افغانستان توجه به منافع دو جانبه، حل اختلافات فی مابین، سرمایه گذاری بادوام خصوصا در مسایل فرهنگی و انسانی، و توجه به رقیب دائمی ایران یعنی پاکستان و در نظر گرفتن حساسیتها، قابل بررسی و پیگیری میباشند. واژه‌های کلیدی این پژوهش عبارتند از: سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، دیپلماسی، منافع ملی، امنیت ملی، تصمیم گیری، جهت گیری سیاست خارجی، نقش ملی و افغانستان.

دانش آموخته

• نجفعلی محمدعلی پور

استاد راهنما

• ابراهیم متقی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران

استاد مشاور

• سید عبدالقیوم سجادی

  دانش آموخته و همکار آموزشی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام / نمایندهٔ مردم ولایت غزنی در دوره شانزدهم (پارلمان افغانستان) / رئیس دانشگاه خاتم النبیین (ص) کابل