چکیده

علم اخلاق علمی است که به افعال اختیاری انسان و ملکات و صفات فاضله و رذیله نفس می پردازد و راه های تهذیب نفس را بیان می کند. موضوع بحث در فلسفه اخلاق اصول و مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق است؛ از این رو بحث از فاعل و غایت در علم اخلاق که بگونه ای بحث از مبادی فعل اخلاقی است را می توان از مباحث فلسفه اخلاق برشمرد. از منظر هستی شناسی ارتباط میان فعل و فاعل از سنخ ربط وجودی است که تنها در مدار علت و معلول تحقق می یابد. این پیوند وجودی در سراسر هستی حاکم بوده و به تبع آن نظمی عمومی که برآمده از ارتباط میان علت و معلول است در اجزاء هستی بوجود می آورد، در نتیجه هستی در چارچوب سه نظام فاعلی، غایی و داخلی از فیض وجود بهره مند است. سه نظام مذکور در عرصه اخلاق نیز مطرح است، بدین صورت که فعل اخلاقی که از انسان صادر می‌شود جزئی از هستی است که در چارچوب سه نظام مبدأ فاعلی، داخلی و غایی محقق می‌شود و در مقام اثبات نیز با توجه به این چارچوب تحلیل و تبیین می گردد. در مبدأ فاعلی رابطه میان انسان و خداوند متعال به عنوان مبدأ فاعلی ذات انسان و آثار او و نیز نقش خداوند در تحقق فعل انسان و از جمله فعل اخلاقی مورد بررسی قرار می گیرد. در مبدأ داخلی ویژگی‌های وجودی انسان و نقش و رابطه آن با اخلاق و صدور فعل اخلاقی مورد بحث قرار می گیرد. در مبدأ غایی، سرانجام انسان و نقش غایت در افعال انسان مورد دقّت بوده و بازتاب آن در فعل اخلاقی محل نظر است. بررسی سه نظام مذکور، دربردارنده ی نظام و نتایج خاصی در علوم مختلف و از جمله اخلاق است، که در صورت ایجاد هماهنگی میان آن نتایج، می تواند چارچوب نظری نظام اخلاقی اسلام را تشکیل دهد. در نظامی که انسان به عنوان فاعل اخلاقی با توجه به رابطه او با مبدأ فاعلی خویش بررسی می شود، الگوی اخلاق توحیدی شکل می گیرد. بررسی مبدأ داخلی انسان، الگوی اخلاق عقلانی را عرضه می کند. همچنین در مبدأ غایی و نقش انگیزه ها و اهداف در افعال اختیاری انسان، زمینه ساز الگوی اخلاق غایتگرای مبتنی بر اندیشه ی توحیدی خواهد بود.

دانش آموخته

• مصطفی مختاری

استاد راهنما

• عسکری سلیمانی امیری

  عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

استاد مشاور

• حسین شرکت توسلی

  عضو هیات علمی گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام