رساله حاضر درصدد بررسی نقش عقل در تولید و بسط دانش فقه سیاسی با تأكید بر آیت الله میرزا حسین نائینی و آیت الله سید محمد باقر صدر است. سؤال اصلی این نوشتار این است كه: نقش عقل و عقل گرایی در تولید دانش فقه سیاسی نزد آیت الله نائینی و آیت اله صدر چیست؟ در پاسخ به این سؤال، این فرضیه را به آزمون گذاشتیم كه: بكارگیری روش عقلانی در فهم نصوص دینی موجب تولید دانش فقه سیاسی نزد آیت الله نائینی و آیت الله صدر گردیده و این امر با پیوند اجتهاد و سیاست، دانش فقه سیاسی اسلامی را سبط و گسترش داده است . فقه سیاسی شیعه این ظرفیت و پتانسیل را دارد كه با استفاده از روش اجتهاد و بكارگیری عقل به عنوان یك منبع مستقل آنهم از نوع قاعده ملازمه، پاسخگوی نیاز های فقهی _ سیاسی انسان با توجه به مقتضیات هر زمان و مكان باشد. در این زمینه نائینی با توجه به اصل عقل گرایی در صدور فتوا، به استنباط نصوص بر اساس زمان و مكان تأكید می كند و خود، رساله تنبیه الامه و تنزیه المله را درباره مشروطیت و در جهت به بار نشستن مفاهیم جدیدی همچون آزادی، حكومت پارلمانی، عدالت اجتماعی و ... بكار می بندد. صدر هم با تأكید فراوان بر تحول اجتهاد در «فهم اجتماعی نصوص» بر این باور است كه می توان با این روش احكام فقه فردی را به فقه اجتماعی و سیاسی سرایت داد. وی خود با توجه به مقتضیات زمان و مكان در سه دوره متفاوت، سه شكل حكومت (شورایی، ولایت انتصابی عامه فقیهان و حكومت شورایی امت + نظارت و گواهی مرجع) را ارائه می دهد. نتیجه اینكه نائینی و صدر هر كدام با روش پیشنهادی خاص خود (نائینی روش عقلی و صدر روش تحول اجتهادی) در صدد تبیین نظرات و دیدگاه های فقهی ـ سیاسی خود بر اساس مقتضیات زمانی و مكانی هستند كه نتیجه آن در نظریه پردازی فقه سیاسی آنان درباره زندگی و نظام سیاسی آشكار گردیده است.
استاد تمام گروه علوم و اندیشه سیاسی و معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه شهید بهشتی ، رئیس پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی
استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران