چکیده

یکی از سرزمین‌هایی که مسلمانان در قرن اول هجری به آن قدم گذاشتند. ناحیه سند و پنجاب بود. این سرزمین که امروزه یکی از ایالتهای کشور پاکستان به حساب می‌آید و قسمت کوچکی از آن نیز در هندوستان می‌باشد، در گذشته شامل شهرهای برهمن آباد، سیوستان, اسکلنده، الور، ملتان و... می‌شده است. محققین بر آنند که نفوذ و گسترش اسلام در این منطقه مانند سایر نقاط جهان به کندی و به شکل اختیاری صورت گرفت هرچند که کثرت کتاب‌های فتوح در وهله اول ذهن را به مسئله گسترش اسلام از طریق شمشیر می‌کشاند. اما مؤلفه‌هایی همچون تبلیغ فرق اسلامی از اهل تسنن تا اسماعیلیه و خوارج، مهاجرت اعراب مسلمان به صورت فردی و گروهی به این سرزمین و اسکان یافتن ایشان در آن، وجود شرایط بد اجتماعی برخاسته از آیین برهمن را نمی‌توان در نفوذ و گسترش اسلام بی‌تأثیر انگاشت. سؤال اصلی پژوهش این است که چه عواملی سبب نفوذ و گسترش اسلام در منطقه سند و پنجاب و تا آغاز دوره غزنوی گردید. و فرضیه این که آنچه موجب نفوذ و گسترش اسلام در منطقه سند و پنجاب گشت، عبارت است از فتوحات، تبلیغ فرق مختلف اسلامی، مهاجرت و تجارت. بر این مبنا، نفوذ و گسترش اسلام در ناحیه سند و پنجاب در 6 فصل مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل اول, بررسی وضعیت سیاسی، مذهبی سند و پنجاب مقارن ظهور اسلام پرداخته شده و شرایط اجتماعی و دینی این منطقه مورد بررسی قرار گرفت در فصل دوم به فتوح به عنوان زمینه ساز نفوذ و گسترش اسلام پرداخته شد. و در فصل سوم؛ به بررسی عامل وضعیت اجتماعی و نقش آن در مسلمان شدن توجه کردیم. در این فصل سیستم کاست, خرافه پرستی و مشکلات ایجاد شده به وسیله ادیان هندوئیسم و بودا مورد توجه قرار گرفت. در فصل چهارم مسئله مهاجرت در دسته بندی هایی همچون والیان, حاکمان و قبایل مهاجر، مورد بحث قرار گرفت و در فصل پنجم؛ به بررسی خدمات تاجران و بازرگانان مسلمان در نفوذ و گسترش اسلام در منطقه سندوپنجاب پرداخته شد. و در فصل ششم؛ حضور فرق و مذاهب اسلامی همچون, خوارج و اهل سنت و تشیع و نقش ایشان در مسلمان نمودن مردم منطقه سند و پنجاب بحث شد در آخر می‌توان چنین نتیجه گرفت که با وجود تعداد ادیان و تعارضات اجتماعی در منطقه سند و پنجاب، اما حضور و نفوذ فاتحان، گروههای مهاجر مسلمان؛ و نیز فرقه‌های مختلف مذاهب اسلامی اعم از اهل سنت، شیعه، خوارج و متصوفه، باعث گسترش روزافزون دین اسلام در این منطقه گردید.. کلید واژه ها: «سند، پنجاب، اسلام، مهاجرت، فرق اسلامی، تجارت، مهاجرت».

دانش آموخته

• مریم نژادمحمدی

استاد راهنما

• حسین ایزدی

  عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• سید علیرضا واسعی

  عضو هیات علمی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی