چکیده

در این پژوهش برای نخستین بار به کارکرد و نقش تأثیر گذار علمای شیعه و با روی کرد استقلال طلبانه آنان مورد بررسی قرار گرفت بدین خاطر، پرسش اصلی" استقلال ایران معاصر از سوی چه نیروهایی مورد تهدید قرار گرفته و علمای شیعه با استناد به کدام مبانی و چه نوع موضعگیریهایی به دفاع از استقلال ایران و دفع تهدیدیات مذکور پرداختند؟" نقطه آغازین این تحقیق میباشد پاسخی که در جوابگویی به این سؤال و بعنوان فرضیه مطرح می گردد این است استقلال ایران معاصر از سوی حاکمان قاجاری و پهلوی و نیز دولتهای بیگانه تهدید شده و علمای شیعه، با استناد به مبانی دینیو با اتخاذ مواضع سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و نقش تعیین کننده‌ای در دفع تهدیدات و دفاع ازاستقلال ایران معاصر داشته‌اند. دوره مورد بررسی در این پژوهش دوران معاصر میباشد که از اوایل دوره قاجار یعنی جنگهای ایران و روس تا پیروزی انقلاب اسلامی برهبری امام خمینی را در بر میگیرد. برای اثبات و تأیید فرضیه پژوهش در فصل به بررسی معانی لغوی و اصطلاحی استقلال و بررسی اجمالی استقلال در آیات قرآن پرداخته شد و مشخص گردید که نظریه پذیرفته شده نسبیت در استقلال میباشد که در تمام انواع مانند استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... بخوبی آشکار می باشد. پس از آن مبانی رفتار سیاسی علمای شیعه اشاره گردید و مشخص شد که همگی علمای شیعه در اتخاذ مواضع، از اصول ثابتی تبعیت مینمودند و آن اصول به عنوان مبانی شکل دهنده رفتار سیاسی آنان در این حرکتها محسوب میگردیده است. برخی از این اصول و مبانی بطور مستقیم در مواضع آنان قابل مشاهده است نظیر(مبانی فقهی) اجتهاد، قاعده نفی سبیل، امر به معروف و نهی از منکر، اصل تکلیف، اصل مصلحت اسلام و مسلمین و... و بعضی از این مبانی بطور غیر مستقیم در موضع گیری آنان تأثیر داشته است مانند (مبانی فلسفی و کلامی) معرفت شناسی، هستی شناسی، انسان شناسی، رهبری، (مبانی اخلاقی) مبارزه با موانع درونی کمال و سعادت و مبارزه با موانع بیرونی کمال و سعادت بر پایه همین مبانی متخذه از دین است که چارچوب نظری این پژوهش پایه ریزی شده است و لزومی به بهره‌گیری از چارچوبهای نظری دیگر که قابل انطباق با فرهنگ و ساختار اجتماعی شیعه نیستند، نمی باشد. در فصل دوم، عوامل تهدید کننده استقلال ایران معاصر، به این دلیل مورد بررسی قرار گرفت تا مشخص گردد که ضرورت موضع گیری علما و دیگر اقشار برای حفاظت از استقلال به چه دلیلی بوده است زیرا وجود خطرات و تهدیدات مقدمه برای دفاع از استقلال بوده است. در فصل سوم عوامل تأمین کننده استقلال ایران در دوره معاصر مورد تحقیق قرار گرفته است. نتیجه بدست آمده این بود: اولا در میان نیروهای دولتی و نیروهای روشنفکر کسانی حضور داشته‌اند که از استقلال ایران در دوره معاصر دفاع نموده‌اند. ثانیا علما بدلیل نقش کلیدی یعنی رهبری قیامها و تبعیت مردم از آنان، دارای نقش مؤثر در این مقوله بوده‌اند. در فصل چهارم و پنجم که به مواضع و روش های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی علمای شیعه در دوره قاجاریه و پهلوی پرداخته شده است. علمای شیعه با اتخاذ مواضع و روش های گوناگون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که براساس مقتضیات زمانی و مکانی و جریانهای تاریخی صورت گرفته است، به نقش رهبری جامعه شیعی اقدام می کرده‌اند. این واضع و روشها که بر حسب تحولات مختلف متغیر بود بر بنیانها و مبانی ثابت دینی اعم از فلسفی، کلامی، فقهی و اخلاقی استوار بوده‌اند. بنابراین در تحولاتی چون جنگهای ایران و روس، جنبش تنباکو، قرارداد رویتر، نهضت ملی شدن صنعت نفت، قیام ‎۱۵ خرداد و... بسیاری از حرکتهای مردم ایران معاصر بنابر تناسب، علما مواضع و روشهای گوناگون داشته اند.

دانش آموخته

• ناصر کشاورزی

استاد راهنما

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

استاد مشاور

• مصطفی ملکوتیان