چکیده

عالم ذر از جمله معارفی است كه اعتقاد به آن ریشه در آیات و روایات دارد. آیاتی كه در این باره وجود دارد بسیار كم است و همه به صورت غیر صریح و اشاره به آن پرداخته اند. در این آیات این عالم به عنوان ذرشناخته نشده بلكه این عنوان برای این عالم ریشه در روایات دارد. بحث از عالم ذر و شناخت آن و آثار و نتایجی كه به دنبال دارد، امری شیرین و در عین حال بسیار دشوار است كه همین باعث شده نظرات مختلفی در این باره مطرح شود. از زمانی كه قرآن نازل شده تاكنون هر یك از مفسران و محققان سعی در توضیح و تبیین آن كرده اند. اولین نظریه ای كه در این باره شكل گرفت نظریه محدثان بود كه با استفاده از ظاهر روایات معتقد به حضور انسان ها در عالم دیگر با همین بدن مادی اما با حجم كوچكتر بودند كه به علت تعارض این نظر با ادله ی عقلیه متعدد مفسران نظرات دیگری را ارائه داده اند. از جمله اینكه آیه را صرفاً یك تمثیل دانسته و آن را از واقعیت و حقیقت داشتن دور می دانند كه این نظر هم اشتباه است چرا كه تا زمانی كه كلام در معنایی ظاهر باشد نمی توان از ظاهر آن دست كشید و آن را حمل بر كنایه كرد و آیه در وجود عالمی مقدم بر این عالم ظهور دارد. عده ای دیگر میثاقی كه در آیه ذكر شده را مخصوص گروه خاصی می دانسته اند كه این هم با ظاهر آیه در تعارض است. برخی میثاق را به زبان عقل و وحی كه در این دنیاست، می دانند كه این نیز با عدم پیمان بسیاری از انسان ها بر ربوبیت خدا و عبودیت خود به واسطه ی عقل و وحی مردود است. برخی آیه را مطابق با فطرت انسانی می دانند كه این نظر نیز به دلیل آنكه آیه مربوط به نظام تشریع است نه تكوین و فطرت هم بیان تكوین است، پذیرفته نیست. ملاصدرا پیمان را برای پدر عقلیه ی انسان كه به صورت مجرد است می داند كه به دلیل عدم تكثر در عالم مجردات این نظر هم نمی تواند صحیح باشد. تنها نظریه علامه باقی می ماند كه قبل از موطن ظاهری و محسوس موطن دیگری به نام ملكوت وجود دارد كه تقدم رتبی بر این دنیا دارد و آن موطن انسان ها به مشاهده رب خود رسیده با او پیمان بسته اند. سعی شده این نظرات و استدلالات و نقدهای آنها از منابع دسته اول بیان شود تا جای هیچ شك و شبهه ای باقی نماند. واژگان كلیدی: عالم ،ذر، عالم ذر،ملك، ملكوت، فطرت، میثاق.

دانش آموخته

• سیده صالحه شمسی آشتیانی

استاد راهنما

• حسن معلمی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• محمد مهدی گرجیان عربی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام