چکیده

هر جهان اجتماعی متناسب با بسترهای فرهنگی و بنیان های معرفتی، با نوعی دانش اجتماعی همراه است. در تمدن اسلامی، همواره اندیشمندانی بوده است که دغدغه تولید دانش اجتماع و مطالعه پدیده های اجتماعی داشته اند یکی از این محصولات علمی در حوزه تمدن اسلامی، «علم مدنی» بوده است. در سده هفتم هجری حکیم نصیرالدین طوسی مهمترین دانشنامه حکمت عملی و علم مدنی را به نام اخلاق ناصری تحریر کرد. که پس از طوسی، مرجع و محور حکمت عملی و علم مدنی قرار گرفت. حکیم طوسی تلاش فراوانی کرده است تا روشمندانه تحقیقات پیش از خود را سامانی جدید دهد و آنها را به همراه نوآوری های روشی و محتوایی، هماهنگ و منطقی به رشته تحریر درآورد. براین اساس این پرسش مطرح می شود که حکیم طوسی براساس چه روشی علم مدنی را صورتبندی کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش، از «روش-شناسی بنیادین» استفاده شد. به این معنا که ابتدا به عوامل و زمینه های فرهنگی شکل گیری نظریه توجه شد و سپس مبانی و مبادی معرفتی آن در سه بخش معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی بررسی شد. سپس با استفاده از آثار و منابع مکتوب روش شناسی علم مدنی حکیم طوسی استنباط و بازسازی شد. براساس یافته های تحقیق، از نظر حکیم طوسی کنش اجتماعی یا پدیده اجتماعی واقعیتی چند لایه است و در مطالعه و تبیین آن باید به لایه های مختلف آن توجه کرد. از این رو شناخت اجتماعی دریافتی تک سطحی از امر اجتماعی نیست؛ بلکه محصول یک فرایند و حرکت در لایه های مختلف امر اجتماعی است. براین اساس یک رویکرد و روش خاص نمی تواند به تنهایی و به صورت کامل واقعیت اجتماعی را تحلیل، توصیف و تبیین کند بلکه رویکردهای متفاوتی را باید به کار گرفت تا به عمق واقعیت اجتماعی نفوذ کرد. حکیم طوسی سه سطح طولی از دانش مدنی را با روش شناسی مستقل طراحی می کند که به سطح «طبیعت»، «سعادت» و «فرهنگ» می پردازند. «علم مدنی حکمی» با روش برهانی به بررسی و تبیین کلیات حیات مدنی و اصول کنش های اجتماعی می پردازد. «علم مدنی شرعی» با روش اجتهادی و استفاده از منابع شرعی، اصول رفتاری و هنجاری معاش انسان را در نسبت با سعادت بیان می کند و «علم مدنی خطابی» نیز با روش صناعت خطابه به تحلیل آداب و رسوم، اصلاح اجتماعی و مشاوره به کنشگران اجتماعی، زمینه جلب منافع و مصالح عمومی را فراهم می کند. کلیدواژه ها: روش شناسی؛ حکمت عملی؛ علم مدنی؛ علم مدنی حکمی، علم مدنی شرعی؛ علم مدنی خطابی، نصیرالدین طوسی.

دانش آموخته

• سید مهدی موسوی

استاد راهنما

• حمید پارسانیا

  استاد حوزه و دانشگاه / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی

استاد مشاور

• نعمت الله کرم اللهی

  دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام