یکی از مباحث مهم در فلسفه اسلامی به ویژه حکمت متعالیه تقسیم وجود به رابط و مستقل است. وجود مستقل وجودی است که به هیچ چیز نیاز ندارد و وجود رابط وجودی است که چیزی جز ربط و نیازمندی نیست. توجه به رابط بودن انسان و ماسوی الله و مستقل بودن خدا در عرصه های مختلف از جمله اخلاق، لوازم مهمی دارد. مسئله اصلی این رساله این است که باور به وجود مستقل و رابط و نیازمند دیدن ماسوی الله چه تاثیری در اخلاق دارد؟ در این تحقیق توصیفی-تحلیلی، ابتدا وجود رابط و مستقل و تطور معنایی آن مورد توجه قرار میگیرد؛ سپس دلالت های اخلاقی توجه به مستقل بودن خدا و رابط بودن ماسوی الله در عرصههای مختلف عملی از قبیل فردی، اجتماعی، سیاسی و اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. هدف اخلاق قرب به وجود مستقل و کسب رضایت او معرفی میشود نه صرفاً رضایت وجودهای عینالربط. وجود مستقل به سبب غنای ذاتیاش، صاحب حق و غیر مکلَّف و انسان که وجود رابط است به سبب فقر ذاتیاش، مملوک و مکلف به رعایت دستورات اخلاقی میشود. رابطه ی فردی انسان با خدا را عشق طرفینی تعیین می کند؛ عشق از وجود مستقل آغاز می شود و انسان وابسته را به حضور او می آورد. بندهی عاشق، خود را در محضر حق تعالی میبیند و عاشقانه ادب حضور را رعایت میکند. آن چه خدا به او عطا کرده است همه را فضل الهی میداند نه حق خود؛ لذا از فضل الهی نسبت به خویش احساس شرم و حیا می کند و شکرگزار او می گردد. خوف سقوط از آن مقام عالی، توأم با عشق و امید به یگانه معشوق و الزام به تواضع و کرنش در برابر او حاصل این نگرش در رابطهی فرد با خداوند است.در رابطهی فرد با خود: چون انسان به هیچ وجه مالک خود نیست، عدم ظلم به نفس و حفظ و مراقبت از عفت، عزت و سلامت آن به عنوان امانت الهی توصیه می شود. تلاش در جهت تهذیب نفس و تقویت فضایل اخلاقی آن، تا صعود به قله ی اطمینان وظیفهی انسان است.در روابط اجتماعی: تکریم، دوستی، عدالت، ایثار، تواضع، وفای به عهد و عفو بندگان خدا و پرهیز از بدبینی، حسد و هر نوع ظلمی نسبت به آن ها وظیفهی انسان بیان می شود. در بحث رابطهی اخلاق و سیاست: اثبات حکومت توحیدی، عینیت اخلاق و سیاست، مسئولیت اخلاقی رهبر و کارگزاران نسبت به مردم، از نتایج این تحقیق است. در بحث اخلاق اقتصادی: اثبات نفی مالکیت انسان و به تبع آن رغبت نسبت به زهد، انفاق، قرض دادن، فرصت دادن به تنگ دست و پرهیز از اسراف، کسب حرام، احتکار و تخریب محیط زیست، نتیجه میشود. استقلال الهی سبب علم استقلالی او به اعمال و نیات انسان و قدرت مستقل او در دادن پاداش و جزا، بهترین ضمانت اجرایی است که موجب انس انسان با فضایل و دوری از رذایل اخلاقی در عرصههای مختلف اخلاق عملی می گردد. واژگان کلیدی: حکمت صدرایی، وجود مستقل، وجود رابط، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی.
استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام