زندگانی پس از مرگ از جمله ابهاماتی است که همواره ذهن بشر متفکر را به خود مشغول کرده است. البته سخنان و گفتههایی که از طریق ائمه معصومین (ع) به ما رسیده و یا در قرآن آمده، تاحدی این ابهامات را برطرف میسازد. بهشت و جهنم نیز گوشه ای از این ابهامات است که قسمت اعظم فهم آن به روایات و آیات قرآن باز میگردد. و عقل تا حد بسیار اندکی قادر به فهم آن میباشد. وجود بهشت و جهنم، چگونگی خلقت آنها، اوصاف، لذایذ و آلام آنها، کیفیت خلود و امثال آن از فروعات بحث بهشت وجهنم است که با بررسی برخی از کتابها، پایان نامهها و مقالات در این رساله تاحدی به آنها پرداخته شده است. ابتدائاً نظر برخی از حکما و متکلمان قبل از ملاصدرا بیان شده و در ادامه نظریات ملا صدرا، علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی که برگرفته از آیات و روایات میباشد گفته شده است. از دیدگاه ملاصدرا بهشت و جهنم مانند درختی هستند که اصل آنها اکنون موجود است، اما شاخ و برگ آن را انسانها با اعمال و رفتار خویش به وجود میآورند. یعنی بهشت و دوزخ هر کسی بستگی به اعمال او در این دنیا دارد و خود شخص آنها را در این دنیا میسازد. اما حجاب طبیعت مانع از درک آن میشود. ایشان اکثر مباحث بهشت و جهنم را تأویل میبرد و با ذوق فلسفی خویش آیات و روایات را تفسیر میکند. مثلاً در مورد درهای هفتگانه دوزخ میگوید آنها قوای هفتگانه انسان است. وی در بحث خلود قائل است که خلود و دوام در بهشت و دوزخ برای بهشتیان و دوزخیان ابدی است اما این بدان معنا نیست که عذاب هم برای دوزخیان دائمی باشد، بلکه پس از مدتی عذاب با طبعشان عجین شده و برای آنها گوارا میگردد. علامه طباطبائی نیز درباره مکان بهشت و جهنم می گوید، ممکن است آن دو در بطن آسمان و زمین باشند، اما درک آن در این جهان به دلیل وجود ماده ممکن نیست. ایشان در بحث خلود قائل است بهشتیان دائماً در بهشت اند، اما ممکن است جهنمیان با لطف و کرم پروردگار از دوزخ خارج شوند. در پایان آیت الله جوادی آملی با دلایلی از قرآن و روایات خلقت فعلی بهشت و جهنم را امری حتمی میداند و معتقد است خلقت دوزخ یکی از نعمتهای الهی و عامل بازدارندهای از خلاف و معصیت است برای انسان هایی که به معرفت حقیقی نرسیدهاند. نظر وی در باب خلود نیز مانند نظر علامه میباشد. وی برخلاف ملاصدرا قائل است که عذاب هیچگاه برای دوزخیان گوارا نخواهد شد. زیرا خلاف فطرت است. کلید واژهها: بهشت، جهنم، حکمت متعالیه، صدرالمتألّهین، علامه طباطبائی، آیت الله جوادی آملی.
دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
پژوهشگر و مدرس دانشگاه