موضوع رساله حاضر بررسی جایگاه مدارا و خشونت در اسلام با تأکید بر سیره عملی پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع)، امام حسین (ع) و امام جعفر صادق (ع) می باشد. برای تبیین مسأله مذکور فرضیه اصلی پژوهش اینست که جایگاه و کاربرد مدارا و خشونت در اسلام تابع تهدید یا حفظ ارزشهای اسلامی، عدم توطئه علیه نظام اسلامی و رعایت مصلحت نظام اسلامی است. نگارنده مباحث خود را در سه فصل ارائه نموده است. در فصل اول که دارای دو بخ است در بخش نخست به ارزشها و حفظ آنها که عبارتند از ارزشهای عقیدتی چون توحید، نبوت، معاد، عدل، امامت و ولایت فقیه، ارزشهای فقهی چون قصاص، حدود، دفاع، تعزیرات، ارزشهای اخلاقی چون حفظ آزادی، عدم ایذاء و آزار مردم، اسراء، زنان و کودکان، حجاب، حفظ بنیان خانواده و نهایتا ارزشهای اقتصادی چون خمس، زکات، بیت المال، غنائم و... بیان شده است. در بخش دوم بیان تهدید ارزشها یا توطئه بر علیه نظام آورده شده است، به نظر نگارنده در حکومت اسلامی و الهی خشونت و مدارا هیچکدام بطور مطلق پذیرفته یا رد نشده است. منتهی اصلی بر مدارا می باشد و در مواقعی استفاده از ابزار خشونت را منتفی نمی داند. بلکه آن را لازم و واجب می شمرد. در فصل دوم به تعریف مدارا و تسامح و تساهل، در دیدگاههای مختلف از جمله دیدگاه اندیشمندان غربی (جان لاک، لینگ و سایر اندیشمندان غربی)، در دیدگاه اسلام (با استفاده از آیات، روایات، سیره علمی پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع)، امام حسین (ع) و امام جعفر صادق (ع) و اندیشمندان اسلامی (شیخ طوسی قدس سره، امام خمینی قدس سره، حضرت آیةالله خامنهای، علامه طباطبایی، مرتضی مطهری و... پرداخته شده است. همچنین در این فصل به انواع مدارا (مشروع، غیر مشروع، مثبت و منفی) اشاره شده است. در فصل سوم موضوع خشونت در سه بخش مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش نخست به تعریف خشونت و خشونت در دیدگاه اندیشمندان، مکاتب غربی پرداخته شده و در بخش دوم به دیدگاه اسلام (قرآن، روایات، سیره علمی پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع)، امام حسین (ع) و امام جعفر صادق (ع)) و اندیشمندان اسلامی (امام خمینی قدس سره، آیةالله خامنهای، آیةالله محمدتقی مصباح یزدی، آیةالله شبیری زنجانی و...) پرداخته شده است و نهایتا در بخش سوم به انواع خشونت (مشروع، غیر مشروع، منفی و مثبت) اشاره شده که از خشونت مشروع بعنوان خشونت قانونی به بحثهای جهاد، حدود، قصاص، ارتداد، امر به معروف و نهی از منکر، زندان، حبس، تبعید، تعزیر اشاره شده است. و نهایتا خلاصهای آورده شده است که روی هم نتیجه گرفته شده است که در اسلام اصل بر مدارا است و خشونت در مواقعی لازم و حتی واجب شمرده میشود.
استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
استاد حوزه و دانشگاه ، دانشیار گروه حقوق بین الملل و عمومی دانشگاه تهران