چکیده

فعالیتها و آثار اندیشمندان شیعی در باب احیای اسلامی سه مرحله اساسی را به وجود آورده ‌است: مرحله ی بیداری. در این مرحله جوامع اسلامی حیات تازه‌ای را آغاز كرد. مرحله ی شكل‌دهی به اندیشه ی اجتماعی ـ سیاسی مسلمانان است؛ بدانگونه كه امكان پایداری و استقامت در برابر تمامی مكتبهای مادی را به مسلمانان آموخت. و مرحله انقلاب و تشكیل حكومت. این تحقیق درصدد بررسی یكی از اندیشمندان مرحله ی اول یعنی سید جمال‌الدین اسدآبادی است. از این رو هدف این مطالعه بازسازی معما و مسأله ی سید جمال‌، در مدل چهار جانبه ی توماس اسپریگنز است كه در آن مسائل و آسیبهای جامعه ی معاصر سید، عوامل و علل آن مسائل، راهكارهای حل آن مسائل و سرانجام طرح و ترسیم جامعه و وضعیت مطلوب در نظر وی به خوبی از یكدیگر تفكیك می‌گردد. برای فهم اندیشه ی تغییر در افكار سید جمال‌الدین اسدآبادی اولین سؤالی كه باید به آن پرداخت، این است كه «مشكلات جامعه از نظر سید چیست؟» و چه نارسایی و بی‌نظمی مشخصی را می‌خواهد درمان كند؟ به نظر سید بحرانهایی كه موجب شده‌اند،‌ وی درصدد شناخت، كشف علل و یافتن راه حل آنها برآید، به صور فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ظاهر ‌شده بودند. از آن جا كه سید در صدد تغییر اوضاع و احوال موجود است، شرایطی را نامنظم و نامطلوب تشخیص داده بود، لذا منطق مشاهده حكم می‌كند كه زمینه ی مشاهده نیز بررسی گردد. در این مرحله دو سؤال مطرح می‌شود: نخست این كه اگر این اوضاع نامطلوب است، دلایل آن چیست؟ و دوم این كه اگر این اوضاع نامطلوب است، آیا بحرانها و بی‌نظمی‌های اجتماعی (اوضاع نامطلوب)‌ مطرح شده، ریشه ی سیاسی، یا فرهنگی و یا اجتماعی دارد؟ افزون بر این سید باید كشف كند كه آیا ریشه ی مشكل عام و اجتماعی است و یا این كه مشكل انفرادی است و صرفا تأثیرات ذهنی و فردی مصلح اجتماعی است. در نظر سید علت دردها و آسیبهای جوامع اسلامی، علت جمعی است نه علت فردی؛ غیرطبیعی است نه طبیعی. وی ریشه ی دردها و مسائل را در اموری می‌داند كه به جامعه مربوط می‌شود و بنابر این عام است. در نظریه ی تغییرات اجتماعی سید باید به دنبال نظریه ی «هنجاری» و «تجویزی» وی بود. نظریه ی هنجاری یا تجویزی نظریه‌ای است كه به ما می‌آموزد كه چه باید بكنیم و مدعی است كه وظایف، تكالیف و آرمانها را ‏می‌داند. تجویزهای سید جمال مثل توصیه ی‌ همه ی مصلحان اجتماعی تا حد زیادی به نسخه پزشك شباهت دارند. تجویزهای سید احكام اخلاقی مطلق نیستند، بلكه توصیه‌هایی هستند برای افرادی كه برای سلامت خود ارزش قائلند، اینها نظراتی دوراندیشانه هستند. راه‌های درمان نابسامانی‌ها و بیماری جوامع اسلامی عبارت است از: بازگشت به قواعد و اصول دین خویش، اجرای دقیق احكام آن، هدایت و ارشاد مردم به سوی حقایق آن دین؛ ایجاد آزادی و رفع ظلم؛ تشكیل جبهه ی اتحاد اسلامی؛ احیای اصل فراموش شده ی «جهاد»؛ جامعه‌پذیر کردن صحیح یا تعلیم و تربیت اسلامی مسلمانان. مشاهده ی بی‌نظمی معنی‌اش این است كه نظامِ منظم و سالم می‌تواند وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، چون سید جامعه ی بحران زده ی اسلامی را «بی‌سازمان» می‌دید، باید نشان دهد كه جامعه ی اسلامی سازمان‌یافته چه نوع جامعه‌ای است. سید جمال تصویر جامعه ی خود را با مشاهده ی شكست‌های جامعه‌اش و سپس با تصور كردن جامعه‌ای كه این شكست‌ها در آن وجود ندارد، ترسیم می‌كند. او با مشاهده ی جنگ، جهانی پر از صلح؛ با مشاهده ی نادرستی، حقیقت؛ با مشاهده ی نفرت، اخوت؛ با مشاهده ی جدایی‌ها، اتحاد؛ و با مشاهده ی سركوبی، آزادی را می‌بیند. به هر حال سید جمال جهان بازسازی شده‌ای را كه ارائه می‌دهد به شدَت با وضع موجود تفاوت دارد. اما در مورد روش تحقیق باید گفت: از آنجا كه جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق از طریق فرآیند آماری به دست نیامده است، تحقیق از نوع تحقیقات كیفی به حساب می‌آید. طبق این تعریف، تحقیقات مبتنی بر روش كتابخانه‌ای را می‌توان از تحقیقات كیفی به حساب آورد. طبق تعریف تحقیق كتابخانه‌ای، ابتدا به مطالعه ی آثار سید جمال‌الدین پرداخته و از این طریق اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری نموده‌ام. به عبارت دیگر ابتدا به روش «مطالعه ی پژوهشی» دست به جمع‌آوری اطلاعات زده‌ام. بعد از مرحله ی جمع‌آوری اطلاعات، باید مجموعه ی اطلاعات جمع‌آوری شده، طبقه‌بندی شود تا از حالت پراكندگی و گستردگی خارج شود. سپس باید اطلاعات جمع‌آوری شده با توجه به ضابطه‌هایی مورد ارزیابی بیرونی و درونی قرار گیرد تا اعتبار و حجیت آنها مشخص گردد و در پایان باید بر اساس این اطلاعات استدلال و استنتاج كنیم و نتایج و برداشتهای خود را ارائه نمائیم؛ یعنی به سؤالات تحقیق پاسخ دهیم. مرحله بعد، نقد و ارزیابی اطلاعات جمع‌آوری شده است. در تحقیق حاضر ما بیشتر بر نقد درونی، یعنی تعیین معنا و مفهوم اطلاعات می‌پردازیم؛ چرا كه نقدهای بیرونی توسط دیگران بر روی آثار سید جمال‌الدین انجام گرفته است. در نقد درونی فهم مفردات، تركیبات و جملات، گردآوری شواهد و قرینه‌ها، یافتن شواهد و در كنار هم قرار دادن اطلاعات مشابه مورد توجه بوده است. سرانجام دست به تفسیر و استنباط زده‌ام. در نهایت،‌ این جستار كوشش كرده است كه واضح‌تر از خود سید روند و شكل اندیشه ی او را توضیح دهد. اما برای درك اهمیت و محتوای نظریه ی اجتماعی هیچ روشی جای مطالعه ی مستقیم آثار را نمی‌تواند بگیرد. لذا اگر كسی قصد درك تمام اندیشه ی اجتماعی سید را دارد، باید به آثار اصلی وی مراجعه كند.

دانش آموخته

• مجید کافی

  معاون پژوهشی و استادیار گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

استاد راهنما

• علیرضا شجاعی زند

  عضو هیات علمی و دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس

استاد مشاور

• حمید پارسانیا

  استاد حوزه و دانشگاه / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی