چکیده

بررسی تحولات فکری و سیاسی عصر قاجاریه به دلیل رخدادهای مهم در این دوران از اهمیت خاصی برخوردار است. سلسله قاجار که پس از ناآرامی‌های فراوان در ایران قدرت را در دست گرفته‌اند به جهت خون‌ریزی‌های فراوان مقبولیت و مشروعیتی در جامعه ایران نداشتند از این‌رو آنان ناچار به متوسل شدن به روحانیت و قدرت فزاینده علمای شیعه در ایران بودند. از طرف دیگر وجود جریان‌های فکری و فرهنگی انحرافی و ناامنی‌های فراوان موجبات نگرانی علما را فراهم کرده بود و این امر زمینه همکاری ناپایدار علمای شیعه با سلاطین را فراهم می‌ساخت. علمای شیعه که براساس متون، الگوی حکومتی مبتنی بر امامت را الگوی مطلوب می‌دانستند، به‌ناچار و از باب ضرورت با نظم سلطانی حاکم بر زمان قاجار موافقت می‌کنند و ما در دوره‌هایی از حیات سیاسی اجتماعی ایران، شاهد هم‌گرایی و همکاری و زیست مسالمت‌جویانه برخی علمای شیعه و سلاطین هستیم. این همکاری تا زمانی ادامه می‌یابد که کیان دین و امنیت مردم حفظ شده باشد. علمای شیعه در این دوره به لحاظ نظری ابعاد مختلف اندیشه سیاسی اسلام را بسط و گسترش داده و موجبات تحول آن را فراهم کردند. راه‌آورد نظری فیلسوفان مسلمان توسعه دانش فلسفه و حکمت متعالیه و تربیت شاگردان فراوان در این حوزه معرفتی و تبیین مبانی فکری فلسفه سیاسی بود و به طور خاص سید جعفر کشفی مباحث قابل‌توجهی در حوزه حکومت، حاکمیت، دولت و عدالت مطرح می‌کند و محدوده‌هایی از نظم مطلوب در رویکرد شیعی را بیان می‌کند. راه‌آورد حوزه فقه سیاسی تبیین و تحلیل بسیاری از مفاهیم جدید در حوزه حکومت و حاکمیت بود. مباحثی چون ولایت فقیه، مشروطه، قانون، مجلس، آزادی و برابری که هر یک دامنه گسترده‌ای از مباحث فقه سیاسی را به خود اختصاص داده و گسترش و توسعه این دانش را فراهم ساخته است. علمای شیعه در عمل نیز از حوادث زمانه خود دور نبوده و با توجه به بنیادهای نظری فقه سیاسی شیعه در جهت حفظ کیان اسلامی، امنیت و آسایش مردم، گام های اساسی برداشتند. شکل‌گیری دو نهضت مهم تنباکو و مشروطه مصداق بارز این تلاش گسترده است.

دانش آموخته

• رجبعلی اسفندیار

  عضو هیات علمی و رئیس مرکز همکاری‌های علمی و بین‌الملل پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی

استاد راهنما

• نجف لک زایی

  استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

استاد مشاور

• محمدتقی آل سید غفور

  عضو هیات علمی و مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام نماینده مردم شوشتر در دوره اول مجلس شورای اسلامی