چکیده

ایدئولوژی از جمله مفاهیم اساسی در علوم اجتماعی است که تعریف آن با توجه به اینکه مبانی متفاوتی دارد، دشوار است. برای پی بردن به مفهوم این واژه دو روش را انتخاب نمودم: الف – طبقه بندی تعاریف بر اساس رویکردهای سه گانه (مثبت، خنثی (توصیفی) و منفی) به ایدئولوژی ب – تحلیل و بررسی هسته ایدئولوژی و تعیین نوع آن (ایدئولوژی دینی، فلسفی، سیاسی و ...). البته تعیین هسته ایدئولوژی علاوه بر مشخص کردن نوع ایدئولوژی و کمک به تعریف آن، کارکرد دیگری هم دارد و آن پی بردن به هدف ایدئولوژی است. اگر ایدئولوژی در راستای هدف هسته خود باشد، ایدئولوژی واقعی و اگر در راستای هدف هسته و مبنای خود نباشد، تحریف شده است. فرایند فهم هدف ایدئولوژی و هم سو بودن آن با هدف هسته توسط نقد صورت می گیرد. در این پژوهش با لحاظ کردن این دو امرو بعد از بررسی رویکردهای متعدد، با روش شناسی های متفاوت، دوازده مورد از موارد تعیّن اجتماعی ایدئولوژی (تأثیر جامعه بر ایدئولوژی) از متون مرتبط استنباط (نه استدلال) شد. فرق استدلال با استنباط در این است که برای حل مسئله ای زمانی استدلال می کنیم که فرضیه داشته باشیم و فرضیه را هم معمولا از چارچوب نظری و تحقیقات پیشین استخراج می کنند؛ اما استنباط زمانی به کار می رود که محقق فرضیه ای نداشته باشد بلکه محقق با تلاش فراوان، جواب سؤالی را که پیش رو دارد بدست می آورد؛ لذا به آن استنباط گویند. در تحقیقاتی هم که پیشینه مشخصی ندارد و فرضیه ای هم نمی توان از آن بیرون کشید (در واقع نوعی نوآوری است)، محقق به کمک معلومات قبلی و اطلاعاتی که بعداً جمع آوری می کند، سعی در بدست آوردن پاسخ سؤال خود دارد. بررسی تعین اجتماعی ایدئولوژی از منظر هابرماس بررسی شد و در فصلی دیگر رویکرد اسلامی تعیّن اجتماعی ایدئولوژی، از نظر علامه گردید. بدین منظور ابتدا اعتباریات را توضیح داده و بعد از آن، نَقبی به ایدئولوژی زده و بیان شد که ایدئولوژی از جمله اعتباریات است که قابل تحلیل در این چارچوب می باشد و روشی را هم که برای نقد پیشنهاد نمودم، همان روشی است که در بالا (بررسی هسته و ایدئولوژی پیرامون آن و پی بردن به شکاف یا عدم شکاف بین این دو) توضیح داده شد. چنین تحلیلی موجب افزوده شدن وجه انتقادی به نظریه اعتباریات علامه است. از طرفی این مطلب ضرورت تقدم فهم بر نقد را نشان می دهد؛ یعنی ابتدا باید به مبانی معرفت-شناختی، قواعد راهبردی و فنون عملی پی برد و آن را بطور واضح بازنویسی کرد و ساختار منطقی آن را بدست آورد (بررسی هسته و ارتباط آن با قشر پیرامونی)، آنگاه به نقد آن پرداخت. واژه های کلیدی: ایدئولوژی، تعیّن، نقد، حوزه عمومی و اعتباریات.

دانش آموخته

• منیره بصیرتی

استاد راهنما

• حسن خیری

  رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد نراق

استاد مشاور

• نصرالله آقاجانی

  عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام