چکیده

تجسم اعمال، تبیینی است از چگونگی تأثیر اعمال بشر در سرنوشت نهایی او و تحلیلی است از نحوه ارتباط میان اعمال دنیوی با جزای اخروی. این رساله به بررسی تجسم اعمال، از منظر کتاب و سنت و نیز به بررسی مسأله با رویکرد فلسفی آن با محوریت دیدگاه ملاصدرا می پردازد. گفتنی است اصطلاح تجسم اعمال بعینه در قرآن و روایات دیده نشده ولی بی گمان خواستگاه آن، آیات کریمه و احادیث شریفه می باشد. به این نحو که در آیات و روایات در باره اعمال انسان، اعم از ظاهری و باطنی و نقش آن در جزای اخروی، مطالبی آمده که دانشمندان اسلامی از آنها به تجسم اعمال و نظایر آن تعبیر کرده اند. از مجموع این آیات و روایات بدست می آید که: کردار خوب، خلق نیک و اعتقادات حق افراد در جهان دیگر با صورتهای بسیار یبا و لذت بخش تجسم می یابد و کردار زشت، خلق بد و گرایشات باطل با صورتهای بسیار زشت و آزاد بخش مجسم می شوند. بنابراین پاداشها و کیفرها، حیقت و چهره باطنی اعمال، صفات و عقائد انسان است که درجات اخروی به آن صورتها بروز می کند و همین معنای تجسم اعمال است. در خصوص تقریب و تبیین عقلان موضوع از منظر حکمت متعالیه باید گفت؛ افعال و اعمال صادره از انسان اگرچه بروز و ظهورش در این دنیا به نحو عرض بوده و بقا ندارد، لکن تکرار آن موجب پیدایش صفات و ملکات می شود و همین صفات و ملکات در جهان دیگر سبب پیدایش موجودات آن جهانی خواهد شد و آن موجودات صورت هایی قائم به نفس از نوع قیام فعل به فاعل هستند و همگی آن صور از منشعأت نفس هستند و مانند خود نفس از شعور و حیات ذاتی و وجود عینی و واقعی برخوردارند. نهایت کلام اینکه به عقیده صدرالمتألهین اگر ثبون و تقرر دائم ملکات نفسانی بر تجسم اعمال را تا ابد نپذیریم خلود اهل معصیت در جهنم و اعقاب، توجهی ندارد. چرا که اگر منشأ خلود و جاودانگی را عمل یا حالت زائل شده بدانیم، در این صورت ملتزم به بقاء معلول با زوال دولت شده ایم که آن نیز محال است. از این طریق مسأله خلود و جاودانگی عذاب را معقول دانسته است، چرا که کیفرهای اخروی بازتاب عینی بلکه تجسم واقعی اعمال دنیوی است، نه به صورت قراردادی و جدا و بیگانه از اعمال. بر این اساس کیفر الهی ناعادلانه و نابرابر با جرم قلمداد نمی شود. واژگان کلیدی: تجسم اعمال، تمثیل اعمال، تجسد اعراض و صور اخروی.

دانش آموخته

• رضا کشاورز

استاد راهنما

• احمد بهشتی

  احمد بهشتی (متولد ۱۳۱۴ در میانشهر از توابع فسا) پژوهشگر فلسفه، مدرس حوزه علمیه، نماینده دوره‌های اول و دوم مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه فارس (فسا)، نماینده مجلس خبرگان در دوره سوم و پنجم و رئیس سابق دانشگاه قم است.

استاد مشاور

• محمد مهدی گرجیان عربی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام