عنوان پژوهش حاضر تاریخ تشیع قم از دوره مغول تا پایان صفویه است. سؤال اصلی پژوهش از چگونگی وضعیت كلی تشیع قم در طی این قرون از قرن هفتم تا پایان دوره صفوی است. در فرضیه این پژوهش بیان شده كه شیعیان قم از دهه سوم قرن هفتم تا اواسط قرن هشتم از جنبههای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تغییر محسوسی نداشتند ولی از آن پس به یك نشاط و رونق گستردهای دست یافتند. برای دست یافتن به منظور اصلی این پژوهش چارچوب مفهومی در نظر گرفته شد كه هر كدام از مفاهیم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را مورد بررسی قرار دهد و مفهومی را كه با این پژوهش سازگارتر است ارائه دهد. سپس بر طبق سؤالات فرعی پژوهش چهار فصل برای این پژوهش در نظر گرفته شد. در فصل اول كه مربوط به اوضاع سیاسی شیعیان قم از قرن هفتم تا پایان دوره صفوی است از خاندانها و شخصیتهای مقتدر سیاسی قم و حاكمان و امرای این شهر و توجه حكومت مركزی به این شهر و اقدامات و فرامین آنها در طی چند سند مكتوب یاد شده است. در فصل دوم كه اوضاع اجتماعی شیعیان قم از قرن هفتم تا پایان دوره صفوی است از خاندانها و شخصیتهای پرنفوذ اجتماعی چون دعویدار، رضوی و فتحان یاد شده است. بحث اوقاف و بحثهایی پیرامون اوقاف و محتوای اسنادی كه در قسمت اوضاع سیاسی از آنها یاد شده در این فصل مورد تحلیل و بررسی قرار میگیرد. در فصل سوم كه اوضاع فرهنگی شیعیان قم از قرن هفتم تا پایان صفویه است وضعیت مذهبی، اعتقادی، علمی، ادبی و هنری شیعیان قم مورد بررسی قرار گرفته از عالمان بسیاری یاد شده كه در گسترش و ارتقاء سطح علمی شیعیان قم نقش بسیاری داشتند از شعرای قمی كه در دربار صفوی و قبل از صفوی در دربار تركمانان حضور داشتند یاد شده است. از مساجد، مدارس و معماری بناهای شیعه در قم مطالب مناسبی آورده شده است. در فصل چهارم كه اوضاع اقتصادی شیعیان قم از قرن هفتم تا پایان دوره صفوی را بیان کرده است از كشاورزی و صنایع مردم شیعه قم یاد كرده است. در بخش كشاورزی از محصولات گسترده و فراوان شهر و صدور آن به شهرهای دیگر سخن به میان آمده و صنایع متعدد این شهر و صدور آن به شهرهای دیگر در این فصل آورده شده است. به طور کلی اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شیعیان قم پس از حمله ی مغول تا بیش از صد سال از وضعیت مطلوبی برخوردار نبود و در رکود و ضعف شدیدی قرار داشت ولی از این مدت به بعد با حکومت خاندان صفی که از اقتدار خاصی برخوردار بودند وضعیت کلی شیعیان روبه بهود رفت به طوری که در زمان حکومت این خاندان شهر قم یکی از شهرهای مهم آن دوران تلقی شد و از دوران حکومت این خاندان بهبود اوضاع کلی قم شروع شد و بهتری ثمره ی آن در دوره ی حکومت صفوی به بارنشست و اوضاع کلی قم در این دوران از وضعیت بسیار خوبی برخوردار شد. واژگان كلیدی: قم، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی.
استاد و مدیر گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
دانشیار گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام