در این نوشتار ذهن به شأنی از شئون یا ساحت حکائی نفس که در آن علم حصولی شکل می گیرد تعریف می شود نقش ذهن در پیدایش صور و مفاهیم در دو موطن مورد بررسی قرار می گیرد، یکی صورت و مفهوم سازی ، دیگری ارائه و انعکاس مفاهیم ساخته شده. هنگامی که شاکله مفاهیم از هر طریقی در ذهن صورت می پذیرد، ذهن با ارائه و انعکاس مفاهیم شکل گرفته و سامان یافته در جدول وجودی خود، زمینه تحصیل و شکل گیری سایر مفاهیم اعم از تصوری، قضیه ای و تصدیقی را توسط عقل یا هر قوه ای که در این زمینه عقل را کمک رسانی می کند، فراهم می سازد. در این راستا نقش بدن و مغز نیز به عنوان علت اعدادی مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد. امکان تحقق معرفت حقیقی از جمله مباحثی است که در این نوشتار با توجه به سخنان فلاسفه اسلامی و دلیل خاص خود اثبات می شود که با دو عنصر یقین و مطابقت با واقع اشراب می شود که در این راستا عنصر مطابقت و تفسیر مطابقت حکائی و فراحکائی با دو گام رئالیستی یعنی گام حکائی و فراحکائی تحلیل و بررسی شده و نقش ذهن در این باره پیگیری می شود. نقش ذهن در حل مشکلات معرفت شناسی با نقش ذهن در مطابقت حکائی و فراحکائی صور ذهنی اعم از تصوری، قضیه ای و تصدیقی مورد بررسی قرار می گیرد. نقش ذهن در مطابقت حکائی صور ذهنی این گونه تحلیل می شود که ذهن به عنوان معبری آینه سان و دستگاه سازوار صور ذهنی را به گونه ای ارائه و نمایش می دهد که عقل با معاونت آن، خصوصیت حاکی بالذات بودن صور ذهنی را رصد کرده، با تحقق حکایت و همچنین با رابطه تضایف حاکی ومحکی، مطابقت حکائی صور ذهنی را در ظرف حکایت با محکی خود به اثبات می رساند. به این معنا که تصورات، قضایا و تصدیقات محکی و مطابق لا بشرط از تحقق و عدم تحقق خود را ارائه می دهند. همچنین نقش ذهن در مطابقت فراحکائی تصورات ، قضایا و تصدیقات به این صورت است که با نمایاندن صور ذهنی در جدول وجودی خود و ارائه آن به عقل و هر قوه ای که در این زمینه عقل را یاری می رساند، زمینه را فراهم می کند که عقل در تصورات نداشتن زبان حکم و توصیف در مورد واقع را به دست آورده، می یابد که تصورات مطابقت فراحکائی ندارند و اگر چیزی در این باره مطرح شود در مورد حکم مقارن آنها خواهد بود نه خود آنها و اما نقش ذهن در قضایا و تصدیقات اعم از قضایای فلسفی، منطقی، ریاضی تجربی، اخلاقی و حقوقی، دینی و نقلی و تاریخی، به این صورت است که ذهن در تحصیل این سنخ از مفاهیم توسط تحلیل و بررسی های عقل با معاونت قوای دیگر نقش میانجی گری به معنای تبدیل این تحلیل ها و بررسی ها در کنکاش ها به مفاهیمی از سنخ این قضایا در حیطه وجودی خود ایفاء کرده و همچنین بعد از تحصل و تکون این سنخ مفاهیم زمینه را فراهم می کند تا عقل با بررسی مفاهیم این قضایا به عنوان موضوعات و محمولات و نسبت بین آنها، از حیثیت و جهت های مختلف نحوه تقرر آنها در وعای واقع و نفس الامر را رصد کرده و مطابقت فراحکائی آنها را کشف کند. و در آخر برخی شبهات در مورد ذهن نظیر شبهه مادی بودن ذهن در فضای فلسفه اسلامی و فلسفه ذهن، مسئله هویت شخصی، دوگانه انگاری، فروکاهش گرایی و اثبات اذهان دیگر، و در ضمن برخی شبهات معرفت شناسی نیز مورد بررسی قرار می گیرد که با اثبات غیر مادی یا فرا مادی بودن ذهن همه اشکالات مذکور بر طرف می شود گذشته از اینکه این شبهات در فضای فلسفه ذهن نیز با چالش هایی روبرو است.