از مهم تر ین مباحث علم النفس فلسف ی، حرکت و استکمال نفس است، اما با توجه به ثبات مجرد چگونه حرکت نفس قابل تب ی ین است. ا ین رساله م یکوشد تا به ا ین پرسش پاسخ دهد. از ا ین رو پس از آنکه در فصل نخست با مفاه یم کل ید ی تحق یق نظ یر حرکت، کمال، نفس و روح، مجرد و ماد ی و ن یز ثابت و متغ یر آشنا شد یم، در فصل دوم به تب ی ین پرسش اصل ی تحق یق م یپرداز یم. برا ی ا ین منظور ابتدا تجرد نفس و لازمه آن؛ یعن ی ثبات مورد اشاره قرار م یگ یرد و سپس استکمال نفس از منظر آ یات و روا یات و لازمه آن؛ یعن ی تغ یر بررس ی م یشود. آنگاه مسئله ناسازگار ی تجرد نفس با حرکت تکامل ی آن صورتبند ی م یشود و پاسخ ها ی محتمل به پرسش اصل ی تحق یق مورد اشاره قرار م یگ یرد. از م یان تب ی ین ها ی محتمل، ماد ی بودن نفس و ن یز انکار حرکت نفس به ا ین دل یل که مخالف پ یشفرض ها ی پذ یرفته شده در ا ین تحق یق است از دا یره بحث در ا ین رساله خارج است. در هر یک از فصل ها ی بعد ی یک ی از تب ی ین ها مورد بررس ی قرار م یگ یرد. در فصل سوم نظر یه مشاء؛ یعن ی ثبات نفس و تکامل در اعراض بررس ی شده است. به عق یده ا یشان ذات نفس مجرد و ثابت است و حرکت تنها در اعراض است. اما ا ین نظر یه نه به لحاظ مبان ی و نه به لحاظ ادله قابل قبول ن یست. در فصل چهارم نظر یه مبتن ی بر حرکت جوهر ی بررس ی شده است. ملاصدرا نفس را جسمان یه الحدوث و موجود ی ذو مراتب م یداند که مراتب ی از آن مجرد است. از ا ین رو شرط لازم برا ی حرکت(ماد یت) را در آن محقق دانسته و حرکت نفس را تا زمان ی که به حد عقل برسد، م یپذ یرد. اما ا ین نظر یه را ن یز نم ی توان پذ یرفت. از اشکالات اساس ی آن ا ین است که چگونه م یتوان حرکت در مجردات را انکار کرد و در ع ین حال حرکت مرتبه مجرد نفس را به دل یل وجود ماده در مرتبه ماد ی نفس پذ یرفت و بلکه وجدان ی تلق ی کرد. فصل پنجم به نظر یه تب ی ین سازگار ی با نف ی تجرد تام نفس م یپردازد. بر اساس ا ین نظر یه مراد فلاسفه از ثبات مجرد، ثبات مجردات تام است و نفس، مجرد ناقص است. ا ین نظر یه ن یز قابل پذ یرش ن یست ز یرا تعلق نفس در مقام فعل به بدن نم ی تواند ذات مجرد نفس را از ب یاستعداد ی به ذات دارا ی استعداد تبد یل کند. فصل ششم به د یدگاه برگز یده؛ یعن ی نظر یه حرکت در مجردات م یپردازد. ا ین فصل در دو مقام سامانده ی شده است نخست حرکت در مجردات ط ی چهار مقدمه اثبات شده و سپس به شبهات مطرح شده پاسخ داده شده است. در اثبات حرکت در مجردات ابتدا حق یقت حرکت و دلا یل و لوازم انکار ه یول ی مطرح شده و سپس با نقد دلائل اقامه شده بر ثبات مجرد، نشان داده شده است که دل یل معتبر ی بر وجود موجودات امکان ی ثابت وجود ندارد. در پا یان ن یز شواهد و قرائن وجود تغ یر و حرکت در تمام ی موجودات امكان ی مطرح گرد یده است. با پذ یرش حرکت در مجردات حرکت و استکمال نفس ه یچ محذور عقل ی نخواهد داشت. کل یدواژه: نفس، حرکت تکامل ی، تجرد نفس، حرکت در مجردات
عضو هیأت علمی پژوهشکده فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران
عضو هیات علمی بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء