چکیده

آنچه از گذشته های بسیار دور مورد توجه و بحث در بین متفکران و اندیشمندان بوده است این است که بین خدا و افعال انسان چه ارتباطی وجود دارد. بشر درصدد است تا جایگاه خود را در هستی بشناسد و میزان تاثیرگذاری افعال و اندیشه های خود را بداند. برخی از انی بیکران، خود را بی اختیار و مجبور تلقی می کنند و افعال خود را به خالق خود، خداوند متعال نسبت می دهند. اما فخر رازی ملقب به امام المشککین، شاگرد مکتب الشعرای قائل است انسانها در انجام افعال مستقل نیستند، بلکه افعالشان از ناحیه خداوند است او با بررسی صفات الهلی هم چون علم، قدرت و اراده، براهه دهگانه عقلی و نیز براهین نقلی را برای اثبات مدعای خود مطرح می کند. فخر رازی یا ابن الخطیب چنان ماهرانه و مدبرانه طرح مسئله می کند و تمامی جوانب را بیان می نماید که گویی حقیقتی جز آنچه او گفته اسات وجود ندارد. او در حین استدلال از مقدمات فراوان استفاده می کند و تمامی فروض و شبهات متصور را بیان می کند و به آنها پاسخ می دهد. اما شخصیت دیگر رساله، خواجه نصیرالدین طوسی، ملقب به استاد البشیر، از علمای شیعی و نماینده مکتب جعفری قائل است انسانها خود با ارداه و اختیار، افعال و اعمال را انجام می دهند. ایشان در مهمترین کتاب کلامی خود" تجرید الاعتقاد" براهین و دلایلی را دال بر این مطلب بیان می دارند. از جمله دلایلی که ایشان بسیار بر آن تاکید دارند توجه به وجدان و حس در پذیرش اختیار و اراده و در نتیجه انتساب افعال به بندگان می باشد. ایشان می ویند همگان بالوجدان اذعان دارند که خود مرتکب افعال می شوند و گاه مورد تمجید و تشویق ها و تنبیه ها کاری عبث و بیهوده جلوه می نمود. خواجه طوسی به برخی براهین و استدلالهای فخر رازی پاسخ می گویند و برخی را چنان سخیف و بی ارزش تلقی می کنند که نیازی به پاسخ دادن نمی بینند. علاوه بر خواجه نصیرالدین طوسی علمای شیعه دیگر نیز هم چون ایشان بشر را مسئول اعمال خود می داند و از جمله این شخصیتهای برجسته شیخ طوسی (ره) است. گذشته از اینها، آیات و روایات متعددی وجود دارد که بر صدق آنچه علمای شیعه گفته اند، صحه می گذارد. از آن جمله که خدامند متعال انسانها را مختار آفریده و در روز جزا به خاطر اعمالی که انجام داده اند بازخواست می کند. تمسک به آیات و کلام نورانی پیشوایان معصوم، تاریکی را را برایمان روشن نموده و ما را به راه راست هدایت خواهد کرد. واژگان کلیدی: جبر، اختیار، قضا و قدر، اشاعره، افعال انسانی، اراده

دانش آموخته

• نرگس قربانی

استاد راهنما

• سید محمود موسوی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• یارعلی کرد فیروزجایی

  استاد گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام