چکیده

اززمان معصومین(ع) افراد و نفوس مستعدی ازمردمان زنجان سعی کرده‌اند با دست یابی به حق وحقیقت، بااسلام ناب محمدی(ص)آشنا شوند؛ آنان درآن دوران پر اختناق و پرازظلم وجور،سختی‌های طاقت فرسایی متحمل شدند و مسافرتهای زیادی کردند تا با حضوردرمراکزاصلی علم واحیانا درحضور ائمه(ع) جان های تشنه خود را با علوم آل محمد(ص) سیراب نمایند و سپس تشنگان معرفت ومعنویت را بهره‌مند سازند. این حرکت علمی ادامه داشت تا اینکه در زمان حکومت اولجایتو، تقدیر الهی، پای علامه حلی را از حله عراق به سلطانیه کشاند؛ به برکت حضور علامه در این شهر،در دو مدرسه سیار وثابت حدود سیصد نفر تحصیل می‌کردند و اساتید برجسته زیادی مشغول تدریس، تحقیق ، تألیف، مباحثه و مناظره بودند. بااین وجود تشکیل سلسله صفوی در ایران را باید نقطه عطفی درتاریخ حوزه های علمیه کل کشور ازجمله زنجان شمرد؛ توجه حاکمان شیعه صفوی به مذهب تشیع و علما، سبب توسعه حوزه های علمیه در سراسر قلمرو آنان شد؛ زنجان نیز از قافله علم و دانش ومعرفت عقب نماند و با استقرار خاندان میرزایی در این شهر به تدریج زمینه برای تشکیل حلقه ها و حوزه های درسی فراهم شد؛ اما با سقوط صفویه و مسلط شدن محمود افغان و سپس نادرشاه، تمام حوزه های علمیه از جمله حوزه زنجان تضعیف شدند. سر انجام با به قدرت رسیدن زندیه، علمای سراسر کشور مورد احترام واقع شدند؛ علاوه بر مساجد موجود، مساجد دیگری نیز احداث گشته و رونق یافتند؛ حوزه علمیه زنجان نیز از این امر مستثنی نبود و به ویژه با احداث مسجد ومدرسه ولی عصر(عج) و حضور عالمان برجسته در این شهر،جان تازه ای گرفت و علما بار دیگر به وظیفه ارشاد مردم و تبلیغ دین مشغول گشتند و با رجوع مردم به محاکم شرعی به جای محاکم عرفی، خصومت های مردمی بهتر و عادلانه حل می شد؛همچنین اجرای طلاق و...با اجازه حکمان زندیه در دست علما بود. حوزه علمیه زنجان، در دوران قاجار، هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی به اوج خود رسید، دین و دیانت در این دوران رشدقابل توجهی نمود و حدود بیست مسجد بزرگ و اثرگذار در زنجان بنا شد. دردوران رضاخان تمام حوزه‌های علمیه و علما تحت شدیدترین فشارها قرار گرفتتند؛ حوزه علمیه زنجان و علمای این خطه نیز آسیب جدی دیدند؛ اما با وجود این، علمای زیادی در زنجان بودند که هم با سیاست‌های رضاخان مقابله کردند و هم نگذاشتند چراغ مکتب اهل بیت(ع) به خاموشی گراید؛ با خروج رضاخان دیکتاتور از کشور در 25 شهریور 1320 و روی کار آمدن پسرش محمد رضا، فضا برای نیروهای مذهبی و حوزوی تا حدودی فراهم شد؛ علمای زنجان نیز برای سازماندهی مجدد حوزه علمیه زنجان و پیشبرد امور دینی و علمی، تلاش و کوشش نمودند. بعداز پیروزی انقلاب تحولات بزرگی در حوزه های سراسر کشور به وجود آمد و علوم دینی ودین ودیانت در تمام کشور تعمیق،توسعه و گسترش یافت؛ حوزه علمیه زنجان نیز، هم در تحولات قبل از انقلاب و هم در تحولات پس از آن نقش ممتاز و منحصر به فردی ایفا کرد. ما دراین نوشتار درپنج فصل به تشریح سیر تاریخی حوزه علمیه زنجان پرداخته ایم. کلیدواژه ها:حوزه علمیه،زنجان،علم،عالم،فقه،فقیهان،تدریس،صفویه،قاجاریه،پهلوی،انقلاب.

دانش آموخته

• ذکراله محمدی

استاد راهنما

• محمدرضا جباری

  عضو هیات علمی گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

استاد مشاور

• سید حسین فلاح زاده

  دانشیار گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام