چکیده

از منظر حکمت متعالیه، حرکت جوهری دائمی نفس انسانی از رهگذر افعال ارادی انسان تحقق می‏یابد و انسان با فعل ارادی خویش، هم شخصیت و هویت درونی خود، هم جایگاه اخروی خود و هم پدیده‎هایی انسانی را شکل می‎دهد؛ بنابراین، کنش اجتماعی نیز بخشی از کنش ارادی انسان است ولذا کندوکاو پیرامون فعل ارادی انسان و مکانیسم صدور آن، نتایج و دلالت‎های مفیدی در تحلیل کنش اجتماعی به‎عنوان اساسی‏ترین موضوع علوم اجتماعی به‏دست خواهد داد؛ امری که پژوهش حاضر با روش تحلیلی-عقلی عهده‏‎دار آن است. طبق این پژوهش، کنش اجتماعی درعین اینکه معلول عوامل درونی و فردی؛ یعنی علم، میل و اراده، بعنوان مبادی اصلی فعل ارادی است، متأثر از جامعه بعنوان عاملی خارجی نیز بوده و این تأثیر بیشتر بر همین مبادی کنش؛ یعنی آگاهی، گرایش‎ها و اراده کنشگر اعمال می‎شود. همچنین مدل فلاسفه اسلامی از مکانیسم صدور فعل ارادی حاکی از آن است که اولاً، حکمت متعالیه منتقد تبیین‎های شیءانگارانه از کنش اجتماعی بوده و در این مسیر، رویکردی درون‎نگرانه و معناکاوانه را اتخاذ می‎کند و با توجه به بحث علت غایی فعل ارادی، معانی اعتباری و معانی حقیقی، سه ساحت وجودی؛ یعنی قصد ذهنی کنشگر، اعتباریات اجتماعی و معانی حقیقی حاکم بر جهان اجتماعی را برای معنا بازشناسی می‏کند. ثانیاً، تبیین قصدی کنش اجتماعی پذیرفته شده؛ علاوه‎بر اینکه پدیده‏ها و هستی اجتماعی، خود بعنوان پیامد اجتماعی کنش و معلول آن تبیین شده و لذا کنش اجتماعی و جامعه در دیالکتیکی دائمی نسبت به یکدیگر علیت متقابل خواهند داشت. همچنین تقسیم مبادی ادراکی فعل ارادی به سه گونه ادراک حسی-خیالی، وهمی و عقلی امکان گونه‎شناسی فرهنگ و جوامع را فراهم می‏کند. بر این اساس، فرهنگ مبتنی بر عقلانیت فطری بعنوان آرمان حکمت متعالیه، می‎تواند به ارزیابی و انتقاد از فرهنگ‎های حسی-خیالی، وهمی و فرهنگ مبتنی بر عقلانیت ابزاری و الگوهای کنشی هریک از آنها -بعنوان فرهنگ‎های غیرعقلانی- بپردازد.

دانش آموخته

• مجید مفید بجنوردی

استاد راهنما

• حسن عبدی

  دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

استاد مشاور

• قاسم ابراهیمی پور