چکیده

مفهوم زمان در سپهر اندیشه‌ای بشر، فراز و فرودهای زیادی به خود دیده است. فلسفه مدرن، معنا و مفهومی از زمان را ترسیم نموده است، کانت در جمع اندیشه‌ای – متافیزیکی دکارت و نیوتن، زمانِ ریاضی – فیزیکی را مطرح نمود. بعد از وی، هگل به‌واسطه التفات‌بخشی به آگاهی جمعی – روحی، زمان روحی را که واجد صیرورت مستمر است، اظهار کرد. نیچه نیز علوم روحی را به علوم فرهنگی متحول نمود. در همه امور فوق، مفهوم زمان، امکان تعین و تشخص امور را مهیا می‌سازد. ماهیت علم اجتماعی به‌مثابه علم، متأثر از مسائل فوق، تطوراتی را به خود دیده است که می‌توان آن را در فضای این علم در قرن هجدهم؛ یعنی کانت، قرن نوزدهم؛‌ یعنی هگل، و قرن بیستم؛ یعنی نیچه، دنبال کرد. علم اجتماعی ماکس وبر در ذیل علم فرهنگ قرار دارد و به‌مثابه مجموعه‌ای از موضوع، روش و هدف، که موضوع آن مفهوم «واقعیت»‌ است؛ و به جای منطق استعلایی کانت؛ اما هم‌سو با ماهیتِ امر پیشینی آن، منطق تکوین را به عنوان روش، برای این علم مطرح می‌سازد. چنین موضوع و روشی، در ذیل مفهوم زمانِ کانتی یا هگلی قرار ندارد، هر چند که سطوحی از تأثیر را دارد. حکمت متعالیه نیز به‌سان دیگر نظام‌های فلسفی، مفاهیم بنیادینی، از جمله مفهوم زمان، ترسیم می‌نماید. این نظام حکمی، انتقادی‌هایی را به فلسفه مدرن وارد می‌داند. بازخوانی انتقادی حکمت متعالیه از بازتاب مفهوم مدرن زمان در علم اجتماعی وبر، پرسش اصلی این رساله می‌باشد که رویکرد پژوهشی آن مبتنی بر روش‌شناسی بنیادین است که مسائل پیش رو را بر اساس روش تحلیلی – انتقادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. نتایج این رساله بدین قرار است که روح سرمایه‌داری؛ یعنی لحظه حال، محصول زمانِ کانتی یا هگلی یا مارکسیستی نیست، بلکه به صورت ضرورت کافی،‌ معلول قرابت گزینشی امور در لحظه حال می‌باشد. حکمت متعالیه نیز بر بنیان اصالت وجود، تشکیک وجود، هستی‌شناسی علم، نوع متوسط بودن انسان، اظهار می‌دارد که واقعیتِ اعتباری تحقق یافته در ذیل نوع اخیر، موضوع علم اجتماعی است؛ و سیر از نوع متوسط به نوع اخیر و نیز تحلیل چگونگی آن، جزء مسائل این علم می‌باشد. روح سرمایه‌داری نیز نتیجه تحقق نوع اخیر در لحظه حالِ انسان مدرن است که وجود، تشخص‌بخش آن بوده و زمان نیز اماره این تشخص می‌باشد.

دانش آموخته

• مهدی سلطانی

  عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)

استاد راهنما

• حمید پارسانیا

  استاد حوزه و دانشگاه / عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی

استاد مشاور

• سید حمید طالب زاده

  استاد گروه فلسفه دانشگاه تهران دبیر شورای تخصصی تحول و ارتقاء علوم انسانی